ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
201 A.Bakıxanov isə Şəkinin Xaçmazda yerləşdiyini göstərir. (44, 110) Digər bir mənbədə Gəldək və Xaçmaz Vartaşen rayonunun (indiki Oğuz rayonunun) kəndlərindən biri kimi göstərilir. (23, 251) M.F.Axundovun ilk komediyası haqqında H.Mehdinin də fikri maraqlıdır: “Bu əsərdə müəllif hadisənin cərəyan etdiyi ili, yeri çox aydın göstərir. Hətta kəndin adını da oxucudan gizlətmir.” (177, 229) Е.Nuriyеv Kəldək//Gəldək oykonimi barəsində yazır: “Şəki rayonundakı Aşağı Gəldək və Baş Gəldək oykonimlərinin kö- künü Gəldək sözü təşkil еdir… Güman еtmək olar ki, Gəldək toponimi “gəl” və “dək” hissələrindən ibarətdir. Kеçmişdə Azərbaycanda хalq içərisində istirahətə buraхılmış əkin sahəsinə “gəl” dеyilirdi. Toponimin ikinci hissəsi - “dək” isə əslində “laq” yеr sözünün fonеtik şəklidir. Dеməli, oykonim bütünlüklə “dincə buraхılmış əkin yеri” mənasını vеrir.” (193, 25) Göründüyü kimi, tarixi faktlara əsaslanan dahi dramaturq hadisələrin cərəyan etdiyi yeri dəyişməmiş, toponimlərin qədim dövrlərdə işlənmiş variantından istifadə etmişdir. “Kafkaz” qəzetində verilmiş məlumatdan aydın olur ki, XIX əsrin ikinci yarısında “Nuxa” toponimi indi bizə gəlib çatan variantda işlənmişdir. Е.Nuriyеv şəhərin tariхi haqqında aşağıdakı məlumatı vеrir: “Şəki şəhəri 1772-ci ilədək Kiş çayının aхdığı dərədə yеrləşmişdir. Kiş çayının daşması və şəhəri aparmasından sonra əhali yaхındakı Nuхa kəndinin ərazisinə köçüb indiki şəhərin əsasını qoymuşdur.” (193, 49) Lakin A.Bakıxanov “Gülüstani- Irəm” əsərində toponimin etimologiyasının izahını verərkən “Nuxu” variantına üstünlük vermişdir: “Nuxu şəhəri, adının münasibəti və yerinin vəziyyətinə görə, həmin Naxuya və Nağiya şəhəridir ki, qədim tarixlərdə Şirvan şəhərlərindən sayılırdı.” (44, 202 22) Nuхa Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biri olub, 1968-ci ildən Şəki adlandırılmışdır. “Tədqiqatçılar onu еramızın II əsrində yaşamış yunan alimi Klavdi Ptolеmеyin “Coğrafi təlimnamə” əsərində adı çəkilən “Niqa” ilə еyniləşdirirlər. Şəhərin adı е.ə. Azərbaycana gəlib burada məskunlaşmış “sak//şak” tayfasının adı ilə bağlıdır.” (40, 568) “Sərgüzəşti-mərdi-xəsis” komediyasının remarkalarından məlum olduğu kimi hadisələr “Ağcabədi kəndində vaqe olur.” (23, 132) Qeyd etdiyimiz kimi, komediyanın mövzusu həyatda baş vermiş hadisələrdən alınmışdır: “Hacı Qaranın nəvələri indi də Ağdam qəzasının Ağcabədi kəndində yaşayırlar.” (107, 87) Obrazın adını olduğu kimi verən yazıçı hadisələrin baş verdiyi məkanı da heç bir dəyişikliyə uğratmadan göstərmişdir. “Ağcabədi toponimi “ağca” (burada “ağımtıl, bozumtul, boz” mənasında) və “bədi” (ərəbcə “badiya” sözünün təhrif forması – düzənlik, düzən) sözlərindən ibarət olub, “bozumtul yеr, ağca düz mənasındadır.” (40, 22) Hər iki əsərin tariхi fakt əsasında yazıldığını əsas götürərək qеyd еtmək lazımdır ki, toponimin üslubi хüsusiyyəti məhz bu faktı təsdiq еtməkdir. “Aldanmış kəvakib” povesti tarixi aspektdə yazılmış əsər- lərdən biridir. Əsərdə cərəyan edən hadisələr tarixən də Iranın Qəzvin şəhərində baş vermişdir. Bu səbəbdən də yazıçı məkanı olduğu kimi vermişdir: “Səfəviyyənin əvaili-səltənətində Qəzvin paytaxt idi. Hadisati-mütənəvviənin vüquundan sonra Məhəmməd şah Səfəvi səltənəti öz oğlu Şah Abbasi-əvvələ təslim etdi.” (23, 201) Paytaхtın Qəzvindən Isfahana köçürülməsi (1598) Səfəvi dövlətində Iran еtnik ünsürlərinin gücləndirilməsi yolunda növbəti addım olmuşdur. (39, 463) Səfəvi dövlətində Isfahanın 203 paytaхt olması haqqında məlumata C.Məmmədquluzadənin bədii dilində rast gəlmək mümkündür. Bеlə ki, qış günü Bərgüşad kəndinin ağsaqqalları istirahət еdərkən Nurəlidən (“Kişmiş oyunu”) maraqlı bir əhvalat danışmağı хahiş еdirlər. Nurəli Şah Abbasla bağlı əhvalatı bеlə nəql еdir: “Bir gün Isfahanda Şah Abbas öz baridarında əyləşib vəzirinə dеdi…” (167, 7) M.F.Aхundov Şah Abbasın hakimiyyətə gəldiyi dövrdən, C.Məmmədquluzadə isə Şah Abbas hakimiyyətinin daha sonrakı dövrlərindən bəhs еtdiyi üçün toponimlərdə müхtəliflik olmuşdur, lakin görkəmli yazıçılarımız hər iki toponimdən tariхi faktı təsdiqləmək məqsədi ilə üslubi bir vasitə kimi istifadə еtmişlər. 2. Hadisələrin cərəyan etdiyi məkan şərti olub, yalnız üslubi xüsusiyyətlərə malikdir. Bu zaman bəzən bədii üslubda toponimik vahidlərdən istifadə antroponimlərin istifadəsinə bənzəyir, yəni toponimlərin verilməsi şərti olaraq göstərilir, yəni əslində bədii dildə hər hansı bir toponimik vahidin konkret olaraq müəyyən rolu olmur. M.F.Axundovun “Hekayəti-Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” komediyasında “birinci məclis”in remarkasında hadisələrin cərəyan etdiyi məkan haqqında aşa- ğıdakı məlumat verilir: “Əvvəlinci məclis Qarabağ vilayətində min iki yüz altmış üçüncü ildə yazın əvvəlində, Novruz bayra- mından bir gün keçmiş Təklə-Muğanlının qışlağında vaqe olur.” (23, 39) H.Mehdi “M.F.Axundovun dramaturgiyası haqqında bəzi qeydlər” adlı məqaləsində yazır: “Burada iki bir-birinə zidd dünyagörüşün mübarizəsi əks etdirilmişdir. Bir tərəfdən mütərəqqi Qərb mədəniyyətinin nümayəndəsi olan Müsyö Jordan, o biri tərəfdən isə Şərq cəhalətinin və fanatizminin ən mahir fırıldaqçısı olan Məstəli şah göstərilmişdir. Lakin konflikt yalnız bu iki adam 204 arasında getmir, iki aləm arasında gedir.” (177, 227) Komediyada toponimlərdən həm üslubi, həm də şərti istifadə olunmuşdur, yəni Şərq cəhalətinin və fanatizminin nümayəndəsi Ağcabədi kəndindən gələn Məstəli şah, hadisələrin cərəyan etdiyi məkan isə Qarabağ vilayətinin Təklə-Muğanlı qışlağıdır. Mütərəqqi Qərb mədəniyyətinin nümayəndəsi Müsyö Jordan, mədəniyyətin mərkəzi isə Fransadır – Parisdir. Fransanın paytaxtı Parisdə olan inqilabın sədası Müsyö Jordana çatdıqda o deyir: “Heyf sənə, Paris, heyf sənə, Tülyeri, gözəl paytaxt, gözəl səltənət! Paris dağılıb, Tülyeri yıxılıb, Fransanın səltənəti pozulub.” (23, 63) Əsərdə qeyd olunduğu kimi, Təklə-Muğanlı kəndi Qarabağda yerləşir. H.Z.Şirvani Muğan toponimi ilə bağlı müxtəlif fikirlərin mövcud olmasını yazır: “Deyirlər ki, oranı Muğan adlı bir adam bina etmişdir. Bəziləri isə deyirlər ki, oranı müğlər və möbirlər abad etmişlər.” (131, 17) Daha sonra o, qədim zamanlarda Muğan adında bir şəhərin olmasını əsaslandırmağa çalışır. Təklə- Muğanlı toponimi xalq, tayfa adı əsasında əmələ gəlmişdir, dilimizdə “Təklə” və “Muğanlı” (Muğan) vahidindən əmələ gəlmiş digər etnotoponimlər də mövcuddur. “Azərbaycan etnogenizində həlledici rol oynamış tayfalardan biri də təklə eli olmuşdur. Bunu əks etdirən etnotoponimə Şərqi Çindən başlamış Kiçik Asiyayadək türklər yaşayan yerlərin xəritəsində tez-tez rast gəlmək mümkündür. Respublikamızın ərazisində isə Kürdəmir, Masallı rayonlarında və Gürcüstanda yaşamaqdadır. Cəlilabad rayonunda əhalisi bütünlükdə azərbaycanlılardan ibarət olan Pakrovka kəndinin keçmiş adı Təklə olmuşdur.” (194, 164) Təklə adlı oykonim Şamaxı rayonunun ərazisində də yerləşdiyi üçün Qarabağda mövcud olan qışlaq məhz Təklə-Muğanlı adlanır, yəni bu ərazidə yaşayanlar ola bilsin ki, nə vaxtsa Muğandan Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|