ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
184 Şeytan Qulu (“Pəhləvanani - zəmanə”) – “Gedək Şeytan Qulunun yanına, ona da bir şey vəd edək, o, işimizi düzəltsin.” (224, 172) Islam etiqadına görə, Allaha inanmayan, iblisə tabe olan ruhlara, cinlərə şeytan deyilir. (127, 130) Oxucu komediyada Şeytan Quluya bir obraz kimi rast gəlməsə də, yazıçı ləqəbin üslubi imkanından istifadə еdərək onu bədxah, şər işlərlə məşğul olan, xeyirverməz bir insan kimi vermişdir. Ustad Məhəmmədvəli (“Adı var, özü yox”) – N.Vəzirov komediyada obrazın mahir, bacarıqlı, zirək olduğunu göstərmək üçün bu ləqəbi verməmişdir. Əksinə, Cənnətəli ağanın rəiyyəti olan Ustad Məhəmmədvəli yalançı, özündənrazı bir obrazdır. Yazıçı obraza məxsus xarekterik cəhətləri oxucuya çatdırmaq məqsədi ilə kinayədən istifadə etmişdir. Bu da ləqəblərin daha çox emosionallıq, ekspressivlik daşımaları xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Hacı Qara Dinməz (“Adı var, özü yox”) – “Heydərqulu ağa bəhrəni tamam alıb, Hacı Qara Dinməzə satıbdır.” (224, 81) Lağlağı Sadıq (“Danabaş kəndinin əhvalatları”) - C.Məmmədquluzadə əsərdə obraza həmin ləqəbin verilməsinin səbəbini Molla Sadığın dili ilə izah edir: “Naqafil Sadıq Axunddan bu cür soruşdu: - Axund çörəyə ərəbcə nə deyir? Axund çubuğu sümürüb, bir baxdı yerə və öskürüb cavab verdi: - Bəradərim, Ərəbistanda çörək olmaz ki, çörəyə bir ad qoyalar. Orda düyüdən savayı özgə şey yeməzlər. Sadıq dübarə Axunda sual verdi: - Pəs düyüyə ərəbcə nə deyir? Axund çubuğu sümürüb öskürdü və az keçdi cavab verdi: 185 - Qardaş oğlu, sən elə doğrudan lağlağı imişsən, kətdilər yerində sənə “Lağlağı” deyiblər...” (167, 11) Yazıçı Qəzetçi Xəlilin dili ilə ləqəbin verilməsinə bir daha aydınlıq gətirərək yazır: “Inşallah, ərz elərəm nə səbəbə mənə Qəzetçi deyirlər, mənim yoldaşıma deyirlər Lağlağı Sadıq, yəni çox danışan.” (167, 14) Daha sonra isə yazıçı ləqəbi fərdiləşdirir: “Əgər hamı çox danışana Lağlağı demək olsaydı, gərək biz cəmi vaizlərə Lağlağı deyəydik, çünki onlar minbərə çıxıb, yenmək bilməzlər.” (167,15) Qəzetçi Xəlil (“Danabaş kəndinin əhvalatları”) – Əsəri oxumayan, əsərdən bixəbər olan hər kəs bu ləqəblə tanış olarkən ləqəbin məhz peşə - sənətlə bağlı olaraq yarandığını güman edər. C.Məmmədquluzadə ləqəbin verilmə səbəbini izah etdikdən sonra daha incə bir məsələyə toxunur, bu da ləqəbin şəxsiyyətə tam uyğun olmasıdır: “Əvvəl mənim adımı qoydular nağılçı, amma sonra gördülər ki, bu ad mənə yaraşmır. Xülaseyi-kəlam, mənim adım qaldı “Qəzetçi.” (167, 16) Ləqəbin xalq danışıq dilində geniş yayılması müəyyən bir dövrün, zamanın tələbi olmuşdur. Çünki bütün günlərini zəhmətlə, əziyyətlə keçirən kasıb, zəhmətkeş xalqın heç bir əyləncəsi – televizor, radio, teatr, kino, indiki kimi əyləncə mərkəzləri olmadığından vaxtlarını şən zarafatlarla, ləqəb qoymaqla keçirməyə çalışmışlar. Təbiidir ki, xalq danışıq dilində bu cür geniş şəkildə yayılan ləqəblər görkəmli yazıçılarımızın diqqətin- dən kənarda qala bilməzdi, xüsusilə, komediya janrına tez-tez müraciət edən ustad sənətkarlarımız ləqəblərdən komizm yaradan üslubi vasitə kimi mütləq istifadə etməli idilər. 8. Obrazın nitqi ilə bağlı olan ləbəqlər: 186 Tıntın Imanqulu (“Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”) – Yazıçı başmaqçılıqla məşğul olan bu obrazın nitqinin qüsurlu olduğunu göstərmək üçün həmin ləqəbdən istifadə etmişdir. 9. Bədii ədəbiyyatımızda ləqəblərdən istifadə o qədər geniş yayılmışdır ki, hətta obrazın atasının adının yerində də ləqəb işlədilmiş, ata adı isə oxucu üçün gizli qalmışdır, bəzən isə atanın adı ləqəbi ilə birgə işlədilmişdir. Məsələn: “Mürafiə vəkillərinin hekayəti”ndə Mərdan Halvaçıoğlu - “Indi bu saatda bir işdən ötrü Ağa Mərdan Halvaçıoğlunun yanında idim.” (23, 174); Ağa Salman Ələkçioğlu - “Ağa Salman Ələkçioğlu razı olsa, onu vəkil edin.” (23, 176); “Dağılan tifaq“da Dəllək Imamverdinin oğlu (108, 132); Çörəkçi Qulunun uşaqları (108, 133) obrazlarının antroponimləri məhz atanın ləqəbi vasitəsi ilə yaranmışdır. Ə.Haqverdiyevin “Dağılan tifaq” pyesində eyni təbəqəyə, zümrəyə mənsub olan obrazlar bir-birinə yardım edir. Yazıçı obrazların еyni təbəqəyə mənsub olmasını məhz onların ləqəbləri vasitəsi ilə göstərmişdir. Belə ki, Nəcəf bəyin oğlu Süleyman bəy Dəllək Imamverdinin qızını qaçırdıb dağda gizlətmişdir. Dəllək Imamverdinin oğlu Kərim bacısının intiqamını almaq üçün imkan axtarır və bu intiqamı almaqda ona özü kimi sadə zəhmətkeş ailədən çıxmış Çörəkçi Qulunun uşaqları yardım edir. “Çörəkçi”, “dəllək” vahidlərindən ya-ranmış ləqəblərin eyni ictimai təbəqəyə mənsub olan obrazlara vеrilməsi apеlyativin lеksik anlamı ilə birbaşa əlaqəlidir. Bədii dildə ləqəblərin bu cür mövqеyə malik olması onların üslubi хüsusiyyət daşıması ilə bağlıdır. Еyni təbəqəyə mənsub insanlar çoх zaman həyatda da bir-birini başa düşür, oхşar həyat tərzi kеçirirlər, çətin anlarda bir-birinə yardım 187 edirlər. Ləqəbin belə üslubi xüsusiyyətə malik olması birbaşa real həyatla əlaqəlidir. Bəkir paşa Dəmirçioğlu (“Aldanmış kəvakib”) - “On il bundan əqdəm ki, taifeyi – osmaniyyə Bəkir paşa Dəmirçioğlunun sərakəskərliyi ilə yetmiş min nəfərə qərib xaki-Irana hücum gətirməyə müsəmməm olmuşdular.” (23, 203) Həmin antropo- nimə Sərdar Zaman xanın ifadəsində rast gəlirik. Bədii üslubda Bəkir paşa Dəmirçioğlu kimi tarixi şəxsiyyətin antroponimini çəkməklə yazıçı əsərin Iran tarixinə aid yazılmış olduğunu bir daha əsaslandırır. Bəkir paşa Dəmirçioğlu XVII əsr Osmanlı qoşununun sərkərdələrindən biri olmuşdur. Azərbaycan onomastikasında “dəmirçi” tərkibli еtnonim mövcud olmuşdur. (96, 83) Kürkçüoğlu Nadir (26, 67) - M.F.Aхundov “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində “Kürkçüoğlu Nadir” dedikdə Iranın məşhur sərkərdəsi və hökmdarı Nadir şahı (1736-1747) nəzərdə tutmuşdur. Nadir şahın “Kürkçüoğlu” ləqəbi isə onun xalq arasından çıxmış bir şəxsiyyət olmasına işarədir. Adətən, yazıçı Halvaçıoğlu, Ələkçioğlu, Çörəkçioğlu, Dəlləkoğlu, Dəmirçioğlu, Kürkçüoğlu və s. kimi ləqəblərin üslubi imkanlarından istifadə edərək, obrazın məxsus olduğu təbəqəni, onun ictimai mənşəyini göstərərək, xalq arasından çıxmasını oхucu üçün aydınlaşdırır. Dəmirçioğlu, Ələkçioğlu, Halvaçıoğlu və s. kimi ləqəblər yalnız XIX əsrin ikinci yarısında yazılı ədəbiyyat üçün deyil, həm də Azərbaycan folkloru üçün xarakterik adlardır. “Tarixdən məlumdur ki, hələ XIII əsrdən Azərbaycan dilində oğlu ünsürü ilə düzələn familiyalar mövcud olmuşdur. Oğlı və -lı ünsürləri ilə Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|