ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
180 (108, 103) Pyesdə “qəlyan” sözünə verilmiş qafiyələr Həsənin “şair” ləqəbi almasınıın səbəbi kimi izah edilir. 4. Bacarıqlı, güclü, səliqə-sahmanlı olmasına işarə edən lə- qəblər: Böyük Pyotr və Böyük Fridrix (26, 63) Usta Rəhman (“Hekayəti – Molla Ibrahimxəlil Kimyagər”) haqqında məlumatı Hacı Nurunun dediklərindən öyrənirik – “Sənin atan Usta Rəhman Dəllək ülgüc-bülöv ilə məqul dövlət qazandı, sən puç etdin.” (23, 26) Usta Rəhman Ağa Salman Həkimin atasıdır, zəhmətkeş xalqın nümayəndələrindən olmuşdur. O, öz əlinin zəhməti ilə var-dövlət qazanaraq oğluna böyük miras qoysa da, Ağa Zaman dövləti səmərəsiz yerə xərcləyərək puç etmişdir. 5. Təsadüfü bir əhvalatla bağlı yaranmış ləqəblər: Ayıqıran Əmiraslan (“Hekayəti-xırs quldurbasan”) Kome- diyanın əsas obrazlarından biri olan Tarverdi maymaq və gülüncdür, qorxaq və kütbeyndir. O, varlı Məşədi Qurbanın oğludur. Məşədi Qurban Pərzadı oğluna almaqla qızın atasından qalan var-dövləti ələ keçirmək fikrindədir. Buna görə də Pərzadı böyük məhəbbətlə sevən Bayram Tarverdiyə tələ qurur. Tarverdini “qəhrəmanlıq göstərməyə” həvəsləndirmək üçün Namaz ona deyir: “Məgər sən Ayıqıran Əmiraslanın nəvəsi deyilsən?” (23, 75) Namazın kələyi baş tutur, babasının ləqəbi Tarverdini “qəhrəmanlıq göstərməyə” sövq edir. Qorxaq bir obraz olan Tarvеrdi yol kəsib “qəhrəmanlıq göstərməyə” - quldurluq etməyə həvəslənir. Yol kəsib, quldurluq etməyi qəhrəmanlıq hesab edən Tarverdidə belə dəyişiklik ləqəbin müsbət motivi ilə bağlıdır. 6. Sosial və iqtisadi vəziyyəti ifadə edən ləqəblər: 181 Pullu Hacı Rəhim (“Hekayəti–Molla Ibrahimxəlil Kimyagər”) – Komediyada Molla Salman öz məsləkdaşlarına məsləhət verir: “Əgərçi nəqd pulumuz yoxdur, amma mən Pullu Hacı Rəhim ilə dostam, əgər bir ilə on-on iki fayda və möhkəm girov verməyə razı olursanız, mən ondan sizə və özümə nə qədər pul istəsəniz ala bilərəm.” (23, 24) Pullu Hacı Rəhim də komediyanın digər surətləri kimi asan yolla pul qazanmaq istəyən Molla Salmana, Məşədi Cabbara, Hacı Kərimə, Ağa Zamana, Səfər bəyə bənzəyir və Molla Salmanın dediklərindən məlum olur ki, Pullu Hacı Rəhim başqalarını istismar və qarət etməklə - sələmlə pul verməklə böyük var-dövlətə sahib olmuşdur. 7. Obrazın xarekteri, psixi xüsusiyyətləri və əxlaqi keyfiy- yətləri ilə bağlı olan ləqəblər: Məsud Qara (“Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran”) – Kome- diyada maraqlı onoma malik olan obrazlardan biri Xacə Məsud Qaradır. O, Vəzir Mirzə Həbibin hərəmağasıdır. “Xacə” fars mənşəli sözdür və bu vəzifə Azərbaycanda VII əsrdə - islam cəmiyyəti, müsəlmançılıqla bağlı olaraq tədricən yaranmış, təqribən XIX əsrin sonlarınadək mövcud olmuşdur. Xacə Məsud Qara qadınlarln – hərəmlərin arasında yaşasa da, vəzirə qulluq edir. Lakin o, Şölə xanıma, Nisə xanıma, Pəri xanıma daha çox etibarlıdır. Çünki qadınlar Xacə Məsud Qaranı Mirzə Həbib kimi tez-tez təhqir etmirlər, söymürlər. Xacə Məsud qadınların etibar etdikləri bir insandır. Belə ki, Teymur ağanın Nisə xanımı sevdiyini və onu tez-tez görməyə gəldiyini Xacə bilir, lakin bu barədə Mirzə Həbibə heç nə demir, qadınların sirrini açmır. 182 “Məsud” ərəb dilində “şad, xoşbəxt, bəxtəvər, səadətli” de- məkdir. (29, 24) “Məsud” onomu obraza körpə ikən ata-ananın verdiyi şəxs adıdır, valideynlər körpələrinə bu şəxs adını verərkən, onu gələcəkdə şad, xoşbəxt, bəxtəvər görmək istəmişlər – bu şəxs adı valideynin istək və arzularını bildirir. Lakin Xacə Məsud Qaranın həyatın keşməkeşli yollarında bəxti gətirməmişdir – tale yolları onu Mirzə Həbibin hərəmxanasına gətirib çıxarmış, hərəmxanada isə o, “Qara” ləqəbini qazanmışdır. Qeyd etməliyik ki, rəng bildirən sözlərdən yaranmış ləqəblər həmişə insanların zahiri görünüşünü əks etdirmir. Onların semantikası insan xarakteri ilə sıx bağlıdır. Xalq arasında “qara” sözü daha çox pis niyyətli, bədxasiyyət adama (məsələn, Qara keşiş) ləqəb verilmişdir. Rənglərə münasibətdə qədim insan “ağı” xeyir toteminin tanrısının, “qara”nı isə şər toteminin əlamətini kimi qəbul etmişlər. (204, 32) “Məsud” şəxs adının mənası obrazın xarakterinə, xasiyyətinə, ictimai həyatda tutduğu mövqeyə uyğun verilməmişdir. Bununla da, yazıçı həyatda həmişə tutduğu mövqe ilə şəxsin adının mənası arasında uyğunluq olmadığını oxucuya çatdırmaq istəmiş və buna görə də Məsud obrazının adına “Qara” ləqəbini əlavə etmişdir. “Qara” ləqəbi Xacə Məsuda “qara bəxtli insan” mənasında verilmişdir. Dəli Şirin (“Daldan atılan daş topuğa dəyər”) – N.Vəzirov əsərdə ləqəbin verilmə səbəbini obrazın öz dili ilə aşağıdakı kimi izah edir: “Mənim adım Dəli Şirindir. Tamam vilayət məni dəli hesab eyləyir, mən bu saat sübut eyləyərəm ki, mən dəli deyiləm. Eşitmisənmi, dəlidən doğru xəbər. Mən elə o dəlilərdənəm.” (224, 48) “Dəli” ləqəbi həm xalq danışıq dilində, həm folklorumuzda, həm də yazılı ədəbiyyatımızda ən çox yayılmış ləqəblərdəndir. 183 Belə ki, həmin ləqəb bəzən cəsarət, qorxmazlıq, düzgünlük mənasında, bəzən yerli-yersiz danışan, böyük-kiçik bilməyən, dəlisov mənasında, bəzən isə psixi xəstə mənasında işlədilmişdir. “Bizim şifahi xalq ədəbiyyatında “dəli” sözü çox zaman müsbət mənada işlənir. Koroğlunun dəliləri bu fikrin ən yaxşı sübutudur. “Dəli” sözünün hərfi mənası aydındır, məcazi mənası isə “aludə, vurğun” deməkdir. (205, 34) Dəli Xudaverdi (“Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”) – Yazıçı “Daldan atılan daş topuğa dəyər” komediyasındakı Dəli Şirin obrazından fərqli olaraq, bu komediyada “dəli” ləqəbini psixi xəstə mənasında işlətmişdir. Belə ki, obrazlar bir-birini təhqir etmək, alçatmaq üçün həmin ləqəbdən istifadə etmişlər. On altı yaşında olan cavan qulluqçu Yetərlə evlənmək xəyalına düşən Hacı Qənbər arvadı Dilbər xanımı evdən qovmaq istəyir. Dilbər xanımı alçaltmaq istəyən Hacı Qənbər onun babasının ləqəbindən istifadə edir. “Məndən nə istəyirsən, ay Dəli Xudaverdinin nəvəsi?” Dilbər xanım da onun bu təhqirini cavabsız qoymur. O da Hacı Qənbərin atasının sadə bir pinəçi olduğunu yada salır. Maraqlı budur ki, N.Vəzirov belə vaxtlarda ləqəbdən istifadə edir: “Səndən nə istəyirəm ki, Pinəçi Kazımın oğlu?” (204, 121) Bədii ədəbiyyatda obrazların bir-birini təhqir edərkən, alçaldarkən ləqəblərdən istifadə olunması onun daha çox mənfi çalarlı olması ilə bağlıdır. Pişik Əhməd (“Pəhləvanani–zəmanə”) – “O qədər çalışdım, ciddü-cəhd elədim, axırı nə qazandım? Ləqəb, o da nə? Pişik...Pişik Əhməd.” (224, 164) Əsərin başqa bir yerində oxu- yuruq: “Siz mənim adımı “Pişik” qoymusunuz, lazımdır ki, pişiyə də hərdən-birdən dalaq atmaq.” (224, 184) Beləliklə, yazıçı Pişik Qulunun dili ilə həmin ləqəbin verilmə səbəbini izah edir. Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|