Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 190 e) Ləqəblər (bu sistemə yalnız apelyativi arxaizm, arxaizm səciyyəli dialektizm və dialektizm olanlar daxil edilmişdir) Ağıçı Bədircahan (N.Vəzirov) Ağçuxa Ağabala (Şamaxı) A gədə Pirməmməd (Onomastik fond) Alp Eltəbər (VI əsr) Axtaxan (Ağa Məhəmməd şah Qacar - Ə.Haqverdiyev) Boğazca Fatma (―Kitabi-Dədə Qorqud‖) Boğaz Bayram (Borçalı) Bəhrəm Yüzbaşı (Şamaxı) Bordaq Məhəmməd (Erm. respub. Kalinino rayonu) Bınbidi Güləbətin (Kalinino rayonu) Cinqoy Kazım (Şəmkir) Cında Hüseyn (S.Rəhman) Carçı Əvəz (Şamaxı) Cicişdi Sahibxan (Şamaxı) Cöyüzsatan Məsmə (Qazax) Cınqılı Mövsüm (Naxçıvan) Çuğul Kərbəlayı Məhəmməd (―Qaçaq Nəbi‖) Çarıqçı Murad (Şamaxı) Çılı Mustafa (Naxçıvan) Dağarcıq Ağamirzə (Oğuz) Danqır Abbas (M.Cəlal) Darqursaq Musa (Füzuli rayonu) Dəli Domrul (―Kitabi-Dədə Qorqud‖) Dəli Həsən (―Koroğlu‖) Dəli Muxtar (Şəmkir) Dinqidi Allahverdi (Kalinino) Dığ-dığ Gülsüm (Bakı) Dızqax Nəsrəddim (Şamaxı) Dınqıl Əhməd (Oğuz) Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 191 Dınqılı Əli (Naxçıvan) Dır-dır Dursun (Şamaxı) Dıppılı Saday (Şamaxı) Donqa Əhməd (Şəmkir) Dunux Salatın (Borçalı) Əvəçi Sənəm (Qazax) Əysibaldır Tapdıq (Qazax) Əliçatılı Məhəmməd (Şamaxı) Əfçi Nərgiz (Şəmkir) Güəzə//Gəvəzə Əhməd (Qazax) Girdik Həsən (C.Məmmədquluzadə) Gopçu Qasım (Tovuz) Gop Xalıd (Şamaxı) Gözüpiçalaqlı Anaxanım (N.Vəzirov) Halaypozan (―Koroğlu‖) Xaşal Qurban (Ə.Haqverdiyev) Xırça Məcid (Şəmkir) Yava Qurban (Kürdəmir) Karsala Çoban (Laçın) Keçəçi Əlabbas (Şamaxı) Kərəntidüzəldən Bayram (Qazax) Kirli Məhəmməd (Borçalı) Kirimiş Cahan (Şəmkir) Qaroy Muxtar (Borçalı) Qart Osman (Qazax) Qaxdağan Güləbətin (Kalinino) Qılçıq Məhəmməd (Şamaxı) Qısır Fatma (Borçalı) Qısırca Yengə (―Kitabi-Dədə Qorqud‖) Qırlı Çoban (Qazax) Laxbaş Əli (Şəmkir) Parax Bayram (Qazax) Pıçqı Əsgər (Tovuz) Язизхан Танрыверди 192 Sanlı Səməd (―Koroğlu‖) Sırt Yusif (―Koroğlu‖) Sırıx Əli (Qazax) Sığırçı Məhərrəm (Yevlax) Taytax Qurban (Şəmkir) Tayçarıq Məhəmməd (Şamaxı) Tosoy Tapdıq (Qazax) Topalaq Teybə (Kalinino) Toppulu Sənəm (Kalinino) Toxmaqvuran (―Koroğlu‖) Törə Osman (Şəmkir) Tupdağıdan (―Koroğlu‖ ) Zağar Əli (Qazax) Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 193 NƏTİCƏ Türk mənşəli Azərbaycan antroponimlərinin linqvistik ba- xımdan araşdırılması aşağıdakı nəticələri qeyd etməyə imkan verir: Türk mənşəli əsl şəxs adlarının geniş etimoloji təhlili gös- tərdi ki, antroponimik vahidlər dilin qoruyucularıdır, müasir ədəbi dil baxımından arxaik hesab olunan bir sıra apelyativlər məhz antroponimlərdə leksik, morfoloji semantikası donmuş halda mühafizə olunur, bəzi antroponimlərin apelyativi və özü arxaikləşsə də, onlar arxaizm səciyyəli dialektizm funksiyasın- dadır: məsələn, Yağıbasan – yağı (düşmən). Bununla bərabər, apelyativi ilə birlikdə arxaikləşən elə antroponimlər də vardır ki, müasir ədəbi dilin lüğət tərkibində, o cümlədən antroponi- mik vahidlər sistemində arxaik apelyativin və antroponimik va- hidin mənasını verir (məsələn, bulmaq – Bulduq, tapmaq – Tapdıq; sunqur – Ağ Sunqur, şahin – Şahin; uluğ – Uluğ, bö- yük – Böyük). Azərbaycan antroponimikasındakı əsl şəxs adlarının bir hissəsi arxaikləşmiş, bir hissəsinin apelyativi arxaikləşmiş, bir hissəsinin isə apelyativi eynilə müasir ədəbi dildə işlənmək- dədir. Türk mənşəli kişi adlarının yaranmasında iştirak edən va- hidlər, əsasən, müsbət motivli, igidlik, məğrurluq, qüdrətlilik çalarlıdır ki, bu da türk xarakteri, türk psixologiyası ilə bağlıdır. Türk mənşəli qadın adlarının yaranmasında iştirak edən vahidlər, əsasən, gözəllik çalarlıdır. Bu əsasda formalaşan qa- dın adları türk estetikasının zənginliyini göstərir. Türk mənşəli əsl şəxs adlarının formalaşmasında türkün maddi varlıq və mənəvi anlayışları qiymətləndirmə baxışı, icti- mai-sosial həyata münasibəti, mifik dünyagörüşü, etnoqrafi- yası, istək və arzusu əsas olmuşdur. Türk mənşəli əsl şəxs ad- Язизхан Танрыверди 194 larının leksik-semantik qrupları da elə bu meyarlara görə müəy- yənləşir. Azərbaycan antroponimləri sistemində Laçın, Tərlan kimi antroponimlər müştərəkdir. Bu cür müştərəkliyə səbəb həmin varlıqların iki əsas keyfiyyətə malik olmasıdır. Əgər ―laçın‖ və ―tərlan‖dakı sürətli uçuş kişi adlarının motivləşməsi baxımın- dan əsasdırsa, həmin varlıqlardakı zahiri gözəllik əlamətləri qa- dın adları üçün əsasdır. Toponimik vahidlər əsasında düzələn əsl şəxs adlarının yaranmasında böyüklük, ucalıq, əzəmət, vüqar, coşqunluq, həmçinin torpağa, vətənə məhəbbət və s. xüsusiyyətlər əsas gö- türülmüşdür. Bu tip antroponimlər kişi, həm də qadın adları- mızın tərkibində müşahidə edilir. ―Baq‖, ―qut‖ və ―tar‖ teonimləri əsasında formalaşan an- troponimlər təkcə Azərbaycan antroponimikası baxımından deyil, həm də türk xalqları antroponimikası baxımından xarak- terikdir. Bu əsasda formalaşan antroponimlər müasir antroponi- mikamızda müşahidə edilsə də, işlək adlar cərgəsində deyil. Qeyd olunan teonimlərin türk toponimikasında da xüsusi yeri vardır. Təxəllüsün əsl şəxs adına çevrilməsində denotatın daha çox tanınması, xüsusilə milliyyəti əsas götürülür. Bu cür antro- ponimlərinn motivləşməsində yazıçı şöhrəti, yazıçı qüdrəti əsas götürülür, apelyativin leksik semantikası isə donmuş halda olur, yaxud nəzərə alınmır. Qohumluq münasibəti bildirən sözlərlə əsl şəxs adlarının yaradılması türk antroponimikasında xüsusi yer tutur. Bu tip antroponimlərin motivləşməsində hörmət, əzizləmə, emosional müraciət və s. xüsusiyətlər əsasdır. Antroponim yaradıcılığında qohumluq münasibəti bildirən sözlər daha çox titullarla birlikdə ad yaradıcılığına cəlb edilmişdir ki, bu da əksər titulların yüksək təyinatı ilə bağlıdır. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|