Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bayramxatun.
- Buğa, Buğac.
- Buluş
- Qara Sunqur
Язизхан Танрыверди 76 Asparux (44–162). Ümumtürk səciyyəli antroponimidir. ―As‖ arxaik vahidi ―tayfa‖ və ―güclü‖ mənalarında, ―parux‖ vahidi isə it mənasında izah edilmişdir. ―Asparux‖ – güclü it, iri it mənasını ifadə edir (139–74). ―Parux‖ dialekt və şivələri- mizdə ―parax‖ şəklində işlənməkdədir. Məsələn, Başkeçid (Dmanisi) şivəsində ―parux‖ vahidi ―parax‖ fonetik variantında ləqəb kimi işlənir. Məsələn, ―Parax Ədil‖. Dialektlərimizdə ―parax‖ sözü elə it adı kimi də işlənməkdədir. Məsələn, filankə- sin ―Parax‖ adlı iti var. Əlavə edək ki, it anlamlı ―parax‖ it damı, müvəqqəti yaşayış evi mənasını da ifadə etmişdir. Rus dilindəki barak (müvəqqəti yaşayış evi) sözü də türk mənşəli ―parax‖ sözünün fonetik variantı kimi izah edilə bilər. Baybura. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖un antroponimikasına daxildir. Mürəkkəb quruluşlu ―Baybura‖ antroponiminin birinci hissəsi ―bay//bəy‖ tituludur. Həmin titul müasir ədəbi dilimizdə titul kimi arxaikləşsə də, Ağabəy, Bəylər, Əzizbəy kimi antroponimlərimizdə mühafizə olunmaqdadır. Baybura antro- poniminin ikinci hissəsi isə qurd anlamlı arxaik bura//börü vahididir. Bayramxatun. Müasir antroponimikamızda işlənməyən, arxaik adlar cərgəsinə daxil olan ―Bayramxatun‖ ―Seydi və Pəri‖ dastanında qadın adı kimi işlənmişdir. ―Bayramxatun‖ antroponiminin hər iki komponenti türk mənşəlidir. ―Bayram‖ sözü dilimizdə antroponimik vahid, konkret desək, kişi adı kimi işlənməkdədir. ―Xatun‖ (xatın) isə ümumi söz kimi ədəbi dilimizin lüğət tərkibindən çıxsa da, antroponimik vahidlər sistemində qadın adı kimi işlənməkdədir. Barsbəy (44 – 306). İgidlik motivi əsasında formalaşan antroponimlər sisteminə daxildir. Apelyativi ―bəbir‖ anlamlı arxaik ―bars‖ sözü və ―bəy‖ tituludur. ―Bars‖ antroponimik va- hid kimi Azərbaycan antroponimləri sistemində arxaikləşsə də, rus familiyaları sistemində mühafizə olunur.. Məsələn, Barsu- kov antroponiminin əsasını təşkil edən ―barsuk‖ sözünün ilk Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 77 hissəsi ―bars‖ sözüdür, -uk isə kiçiltmə funksiyalı şəkilçidir (34–200). Basat (103). Apelyativi öldürən, yıxan, qalib gələn an- lamlı ―basmaq‖ feli və ―at‖ sözüdür. İgidlik motivi əsasında ya- ranmışdır. ―Basat‖ antroponiminin necə yaranması ―Kitabi-Də- də Qorqud‖ dastanında təsvir olunmuşdur (At basubən qan sü- mürər). Buğa, Buğac. Hər iki antroponimin apelyativi ―buğa‖ zooleksemidir. ―Buğa‖ zooleksemi əsasında formalaşan antro- ponimlər Azərbaycan antroponimikası deyil, türk xalqları an- troponimikasında yaşamaqdadır. Məsələn, qazax antroponim- ləri sistemindəki Buka, Bukabay kimi antroponimlər müasirli- yini itirməyən adlar sırasına daxildir. Əlavə edək ki, gürcü fa- miliyaları sistemindəki ―Buğadze‖ familiyasının əsasında da türk mənşəli ―Buğa‖ antroponimi durur. Bulduq xan (Övliya Çələbinin ―Səyahətnamə‖ əsərindən götürülmüşdür) (21–234). Apelyativi tapmaq anlamlı arxaik ―bulmaq‖ vahididir. ―Bulmaq‖ apelyativindən ―Bulduq‖ (Biz bulduq – yəni biz tapdıq) yarandığı kimi, tapmaq apelyativin- dən də ―Tapdıq‖ antroponimi yaranmışdır. Hər iki antroponi- min formalaşmasında arzu, istək motivi əsasdır. Bir sıra antroponimlərdə motivləşmə meyarı üst-üstə düş- düyündəndir ki, arxaikləşən apelyativin mənasını ifadə edən sözlə (müasir ədəbi dildə işlənən vahid nəzərdə tutulur) həmin funksiyanı yerinə yetirən yeni bir antroponim yaradılmışdır. Məsələn, Bulduq – Tapdıq, Sunqur – Şahin, Uluğ – Ulu – Bö- yük və s. Bu hadisə Azərbaycan antroponimikasında bir sistem təşkil edir. Buluş (XIX əsrdə Şamaxıda işlənib (192–23). Apelyativi tapmaq anlamlı arxaik ―bulmaq‖ vahididir. Buradakı ―-uş‖ şə- kilçisi əzizləmə funksiyası yerinə yetirir. Börküyarıq (XII əsr) (57–7). Mürəkkəb quruluşlu antro- ponimdir. Təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi Язизхан Танрыверди 78 birləşmələrin inkişafı nəticəsində bir mürəkkəb vahidə çevril- mişdir. ―Börküyarıq‖ antroponiminin birinci hissəsi olan ―börk‖ sözü papaq anlamlı arxaik sözdür. Həmin sözdən sonra gələn –ü mənsubiyyət şəkilçisi və ―yarıq‖ sözü isə eynilə mü- asir ədəbi dilimizdə işlənir. Qara Sunqur (XI əsr) (4–4). ―Qara‖ sözü müasir ədəbi dilimizdə rəng anlamlı vahid kimi işlənməkdədir. Antroponi- mik vahidlərdə böyük, igid, məğrur və s. mənaları ifadə et- mişdir. ―Qara Sunqur‖ antroponimində də ―qara‖ sözü həmin mənadadır. ―Sunqur‖ sözü isə şahin mənalı arxaik vahiddir. Ta- rixi antroponimikamızdakı Ağ Sunqur, Bay Sunqur antropo- nimləri də məhz güc, qüdrət mənasındadır, qədim türklərdə onqon hesab olunan ―Sunqur‖la bağlıdır. Müasir antroponimikamızda ―Qara Sunqur‖ işlənməsə də, ―qara‖ sözü əsasında formalaşan onlarca antroponimik vahid vardır. Məsələn, Qara, Qaraxan, Qarabəy, Qaraca, Qaraş və s. Qabangüci. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanının antroponi- mikasına daxildir. Qəhrəmanın sonradan qazandığı ikinci addır. Şərti olaraq ləqəb sisteminə daxil etmək olar. Apelyativi müasir ədəbi dildə işlənir, II növ təyini söz birləşməsinin inkişafı nəticəsində bir mürəkkəb vahidə çevrilmişdir. Qonçabəyim (XIX əsr Azərbaycan şairəsi). Mürəkkəb quruluşlu hibrid antroponimdir. ―Qonçabəyim‖ antroponiminin birinci hissəsi (qonça) açılmamış gül mənasını bildirən fars mənşəli ―ğönçə‖ sözünün qalınlaşmış fonetik variantıdır. ―Qön- çə‖ sözü müasir ədəbi dilimizdə həm ümumi, həm də xüsusi vahid kimi (qadın adı kimi) işlənməkdədir. ―Qonçabəyim‖ an- troponiminin ikinci hissəsi olan ―bəyim‖ sözü tarixən bəyə məxsus, bəy qadını mənasında işlənmişdir. ―Bəyim‖ sözü mü- asir antroponimlərimiz sistemində həm təklikdə, həm də ayrı- ayrı leksik vahidlərlə birlikdə işlənir: Bəyim, Ağcabəyim, Bə- yimxanım və s Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|