Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 64 anlamlı asemantik ―tok‖ felidir. Bu şərhlərlə yanaşı, ―Tokak‖ antroponiminin son hissəsi olan –ak sözdüzəldici şəkilçisinə də diqqət yetirmək lazımdır. Məlum olduğu kimi, -aq, -ək şəkilçisini fel köklərinə artırmaqla xasiyyət və keyfiyyət bildirən sifətlər düzəlir: qorxaq (adam), ürkək (at) (178–84). Həmin şəkilçi barədə S.Cəfərov yazır: -aq, -ək, -q, -k şəkilçisi öz mənşəyi etibarı ilə ən qədim şəkilçilərdəndir. Bu şəkilçi va- sitəsilə substantiv və ya atributiv isimlər əmələ gətirilir. Məsə- lən, yataq, çataq, qaçaq, ürkək və s. (191–178). Buradan belə nəticəyə gələ bilərik ki, ―Tokak‖ antroponiminin sonundakı –ak şəkilçisi semantik cəhətdən xasiyyət, keyfiyyət funksiyasını yerinə yetirir. Tokak – Dukak antroponiminin sonundakı ―k‖ səsi düş- müş, örtülü – qapalı hecadan örtülü – açıq hecaya keçid olmuş və beləliklə, Toka – Toxa, Duka – Duxa variantı formalaşmış- dır. Bu da dilimiz, o cümlədən digər türk dillərinin tarixi inki- şafı baxımından xarakterik haldır. Müqayisə üçün bir neçə nü- munəyə diqqət yetirək: qoruq//qoraq – qora, ayrıq – ayrı, ayıq – ayı və s. ―Tokak‖ antroponiminin ―Duxa‖ şəklinə düşməsində, yə- ni fonetik tərkibcə dəyişməsində bir neçə fonetik hadisənin baş verdiyi müşahidə olunur. Bunu belə ümumiləşdirmək olar: t→d, o→u, k→x səs əvəzlənmələri və söz sonunda ―k‖ səsinin düşməsi. Yuxarıda qeyd etdik ki, bir sıra müəlliflər Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul antroponiminin formalaşmasında zahiri səslən- məni – alliterasiyanı əsas götürmüşlər. Lakin burada ata adı ilə oğul adı arasında zahiri səslənmə oxşarlığı ilə yanaşı, ata adının semantik tutumu ilə oğul adının semantik tutumu arasında da yaxınlıq vardır. Belə ki, hər iki adın, yəni ―Qoca‖ və ―Domrul‖ antroponimlərinin əvvəlində işlənən ləqəblər (―Duxa‖ və ―Dəli‖) igidlik, məğrurluq, qorxmazlıq rəmzlərini daşıyır. Deməli, ―Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul‖ antroponimik Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 65 modelində ata adı ilə oğul adı həm zahiri səslənmə, ahəngdar- lıq, həm də semantik tutum baxımından bir-birini tamamlayır. Bu, ―Kitab‖dakı ―Baybörə oğlı Bamsı Beyrək‖ antroponimik modelində də müşahidə olunur. Burada ata adı ilə oğul adı ara- sında zahiri səslənmə oxşarlığını yaradan ―b‖ cingiltili sami- tidirsə, onların arasında semantik tutum yaxınlığını yaradan ―börü‖ (qurd, canavar) leksik vahididir. ―Baybörə‖ antroponi- minin ―bay‖ və ―börə‖ (börü) leksik vahidi əsasında formalaş- masını sübut etməyə ehtiyac yoxdur. ―Beyrək‖ antroponiminin isə ―börü‖ leksik vahidindən yaranması S.Əlizadə tərəfindən əsaslandırılmışdır (81–29). Dirsə xan. Müasir antroponimikamızda müşahidə edil- mir. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanının antroponimikasına da- xildir. Bu antroponim V.V.Bartold, K.Rifət, O.Şaiq, M.Ergin və H.Araslı tərəfindən ―Dirsə xan‖ kimi oxunmuşdur. Ş.Cəm- şidov isə həmin yazılış formalarını ―Dursa xan‖ kimi oxumuş- dur (188–47). Türkologiyada sübut olunmuşdur ki, ―Kirab‖da ―sad‖ türk mənşəli sözlərdə qalın saitdən əvvəl, ―sin‖ hərfi isə incə saitdən əvvəl işlədilmişdir (92–29). Drezden və Vatikan əlyazmalarında haqqında söhbət gedən antroponimin yazılışın- da ―sad‖ hərfindən deyil, ―sin‖ hərfindən istifadə edilmişdir. Deməli, həmin yazılış formasının ―Dursa xan‖ kimi yox, ―Dirsə xan‖ kimi oxunması düzgündür. ―Dirsə‖ antroponimi ―dir‖ və ―sə‖ hissələrindən ibarətdir. F.Cəlilovun araşdırmalarına görə, ―tur‖, ―tir‖, ―tür‖, ―tör‖ və s. fonetik variantlarda işlənmiş ―tar‖ teonimi allah anlamlıdır, ―ölüb-dirilmə‖ anlayışı ilə bağlıdır (187-93-101). ―Dirsə‖ antro- poniminin ―dir‖ hissəsi ―tar‖ teoniminin fonetik tərkibcə dəyişmiş variantıdır - ehtimalını söyləmək olar (t―d səs dəyiş- məsi dilimiz üçün qanunauyğun haldır). Etruskların əfsanəvi ulu əcdadının ―tirsen‖ adı ilə tanıdığını nəzərə alsaq (41-10), ―Dirsə‖ antroponiminin ilk hissəsi ―dir‖in ―tir‖ teoniminin fo- netik tərkibcə dəyişmiş variantı olduğu bir daha təsdiqlənər. Язизхан Танрыверди 66 Türkologiyaya bəllidir ki, müxtəlif fonetik variantlarda işlənən sun, sın, zun, sin, si, sə hissəciyi ―adam‖ anlamlı vahid funksiyasında işlənmiş və müasir türk dillərində arxaikləşmiş- dir. ―Dirsə‖ antroponiminin ―sə‖ hissəsini də həmin sistemə aid etmək olar. Yəni ―Dirsə‖ antroponiminin sonundakı ―sə‖ adam anlamlı vahiddir – fikrini irəli sürmək mümkündür. Deməli, ―Dirsə‖ antroponimi ―allah adam‖, ―diri adam‖ mənasını bildi- rir və onun apelyativi arxaikləşmişdir qənaətinə gəlmək müm- kündür. Türk antroponimikasında işlək adlardan olan Baxşı adının ―baq‖ teonimi və adam anlamlı sı, şı hissəciyindən ibarət olma faktını da əsas götürsək (187-95), deyə bilərik ki, sın, sun, sin, se, sə, sı, şı və s. variantlı ―adam‖ anlamlı morfemin teonim sonunda işlənməsi türk dillərində sistem şəklindədir. Gögəş. Müasir antroponimlərimiz sistemində ―Göyüş‖ kimi işlənir. Q.Zakirin yaradıcılığında isə ―Gögəş‖ (g-y, ə-ü səs keçidi mümkündür) variantında müşahidə edilir (42-269). ―Gög//göy‖ sözü Orxon-Yenisey abidələrində ―gök‖ kimi işlənmişdir (200-185). Qax və Zaqatala şivələrində ―gök‖ şək- lindədir (179-19). Altaylarda hidronimik vahid kimi ―Koqoş‖ şəklində müşahidə olunur (126-36). E.Sevortyan ―göy‖ sözünün ―göquş‖ variantını da rəng anlamlı ―göy‖, ―göy kimi‖ izah edir (156-171). N.A.Baskakov Ş (-aŞ ~ - Şa) - Şe şəkilçisinin türk xalqla- rında əzizləmə mənasında işləndiyini göstərir (bala + Ş (30-96). Tofiq Hacıyev – ş şəkilçisindən bəhs edərkən göstərir ki, -ş şəkilçisinin etnik-sosioloji damğası Anaş, Ataş, Dadaş, Babaş kimi antroponimlərdə qalmışdır (172-135). Deməli, ―Gögəş‖ antroponiminin gög hissəsi (müasir ədəbi dilimizdə göy) türk mənşəli rəng anlamlı vahiddir, -əş isə əzizləmə mənalı şəkilçi- dir. Əlavə edək ki, əzizləmə çalarlı antroponimik vahidlər başqırd və tükmən dillərində də üstünlük təşkil edir. Məsələn, Atac, Babiş, Karas, Karaş (113-41). Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|