Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 88 Alp. Müasir antroponimikamızda az təsadüf olunan antro- ponimlərdəndir. Apelyativi igid, qəhrəman anlamlı arxaik tituldur. Araz. Etimologiyası ilə bağlı müxtəlif fikirlər vardır. N.Nəbiyev möhtəşəm, böyük mənasında yunan mənşəli vahid kimi izah edir (137-9). N.Əsgərov ―Araz‖ hidroniminin tarixi mənbələrdə müxtəlif fonetik variantlarda (Aras, Araks, Arras, Rass və s.) işlənməsini göstərməklə bərabər, ayrı-ayrı tədqi- qatçıların, o cümlədən A.Axundovun ―Araz antroponim mən- şəlidir‖, A.Nikonovun ―Araz su mənasını ifadə edir‖ fikirlərini verir və ―Araz‖ hidronimi etnonim əsasında (as//az) yaranmış- dır - qənaətinə gəlir (84-10-12). ―Araz‖ hidronimi ilə bağlı etimoloji təhlillərə əsasən demək mümkündür ki, ―Araz‖ türk mənşəli vahiddir və apelyativi müasir ədəbi dilimizdə işlənmir. Aydındır ki, ―Araz‖ antroponimi hidronim əsasında yaranmış- dır. Lakin ―Araz‖ hidroniminin antroponim kimi işlənmə səbəbi barədə müxtəlif fikirlər vardır. Məsələn, O.Mirzəyev yazır: ―Vətənin dənizi də, dağı da, çayı da torpağı kimi əzizdir. Ona görə biz uşaqlarımızın adını Qoşqar, Savalan, Samur qoyuruq. Araz da bu qəbildəndir. Bu adı ilk dəfə öz qəhrəmanına Ab- dulla Şaiq verib, ―Araz‖ povesti – uşaq ədəbiyyatımızın, şübhə- siz ki, ən böyük xadiminin yeganə irihəcmli nəsr əsəridir. A.Şaiq qəhrəmanı inqilaba məşəqqətli yollarla gələn gənc fəhlədir. Doğma yurdumuzda Arazdan da böyük Kürümüz var. Lakin Kür adında nə oğlan, nə də qıza rast gələrsiniz. Yəqin yenə ona görə ki, azərbaycanlılar birhecalı ad qoymurlar‖ (122- 27). B.Abdullayev isə ―Araz‖ hidroniminin antroponim kimi işlənməsini ―Araz‖ çayının coşqunluğu ilə bağlayır (4-13). Göründüyü kimi, Araz hidroniminin antroponim kimi iş- lənmə səbəbi müxtəlif prizmalardan izah olunmuşdur. ―Araz‖ anttoponimi ilə bağlı qeyd olunan motivlər nə qədər əsaslan- dırılmış olsa da, məqbul sayıla bilməz. O.Mirzəyevin azərbay- canlılar birhecalı ad qoymurlar fikri isə özünü doğrultmur. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 89 Çünki antroponimikamızda Alp, Bəy, Xan və s. kimi türk mənşəli, eləcə də Veys, Qeys, Rza, Zal, Şah və s. kimi ərəb və fars mənşəli birhecalı antroponimlər, az da olsa, işlənməkdədir. Tarixin acı hökmü iki əsrə yaxındır ki, Azərbaycan türkünü iki yerə parçalayıb, qardaşı qardaşdan ayırıb, ortada Araz çayıdır. Azərbaycan türkü Arazın hər iki sahilində intizar, həsrət, kədər içindədir. Nə qədər ki, vahid Azərbaycan dövləti yaranmayıb, bu nisgil davam edəcəkdir. Azərbaycan türkü övladına rəmzi olaraq ―Araz‖ adını verməklə sanki həsrətdən, ayrılıqdan qur- tarıb doğma qardaşına qovuşmuş, arzusuna çatmış olur. Məhz bu keyfiyyətlər Araz antroponiminin yaranması üçün əsas ola bilər. Babək. Antroponimikamızda işlək adlar cərgəsində olan ―Babək‖ antroponiminin izahı ilə bağlı müxtəlif fikirlər vardır. O.Mirzəyev və B.Abdullayev Babək antroponiminin fars mən- şəli söz əsasında yarandığını göstərirlər (122-38) (4-16). M.Adilov və A.Paşayev konkret faktlarla əsaslandırır ki, ―Ba- bək‖ antroponimi ―ba‖ – böyük, ―bək‖ – bəy sözlərindən dü- zəlmiş, mənası ―böyük bəy‖ deməkdir (10-14). Müasir ədəbi dilimizdə böyük anlamlı ―ba‖ arxaikləşmiş, vaxtilə titul funksi- yasını yerinə yetirən ―bəy‖ vahidi isə məhdud dairədə işlənir. Baxşı. Apelyativi kahin, şaman, ustad, aşıq anlamlı ―baq‖ (bax) və adam anlamlı ―şı‖ vahidləridir. ―Baq‖ teonimi müasir dilimizdəki ―baxıcı‖ sözündə qədim şamanizmin izini yaşadır (187-95). ―Baxşı‖ antroponimindəki ―şı‖ qədim türk dilində işlənən adam anlamlı sın, sun, sin, si, se, sə, sı vahidləri ilə bir sistemə daxildir. Bu vahidlər Ulusun, Ursi, Telusun kimi qədim türk mənşəli antroponimlərin yaranmasında iştirak etdiyi kimi, türk mənşəli teonimlərlə birlikdə antroponim yaradıcılığında da iştirak etmişdir. Məsələn, kud//qud (Kudusun), tar//tir//dir (Dirsə), baq//bax (Baxşı) və s. Язизхан Танрыверди 90 ―Baxşı‖ antroponimi türk xalqları antroponimikasında ge- niş yayıldığındandır ki, rus familiyaları sisteminə də daxil ol- muşdur. N.A.Baskakov ―Makşeev‖ familiyasının yaranmasında kahin, şaman, aşıq anlamlı bagŞu-magŞu vahidinin əsas oldu- ğunu göstərir (34-134). Bəy. Qədim türk dilində hökmdar, rəhbər, knyaz mənala- rında işlənmişdir (71-91). Müasir ədəbi dilimizdə hörmət mə- nasında işlənir. ―Bəy‖ apelyativi həm türk mənşəli (Bəy, Bəylər, Bəybala, Balabəy, Bəyverdi, Elbəy və s.), həm də hibrid (Əlibəy, Əzizbəy və s.) antroponimlərin tərkibində işlənmək- dədir. Qambay. Müasir antroponimikamızda təsadüf olunan mürəkkəb quruluşlu ―Qambay‖ antroponiminin hər iki kompo- nenti müasir ədəbi dilimizdə arxaikləşmişdir. ―Qam‖ müxtəlif türk dillərində cadugər, şaman, nağıl danışan mənalarında işlən- məkdədir (4-18). ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanındakı Qam-qan (Kam xan) və Qam-büre (Kam Büre) antroponimlərindəki ―qam‖ teonimi müqəddəs anlamlıdır. Qam-büre ―müqəddəs – qurd‖ mənasındadır (187-97). ―Bay‖ titulu isə, qeyd etdiyimiz kimi, yalnız hörmət mənasında işlənməkdədir. Qalabəy. Titullar əsasında yaranan antroponimlər siste- minə daxildir. Müasir ədəbi dilimizdə ―qala‖ sözü işlənir, ―bəy‖ isə mənaca daralan sözlər sırasındadır. ―Qalabəy‖ müasir ədəbi dilimizdə titul kimi arxaikləşmişdir. Qara. Türk dillərində ―qara‖ apelyativi güclü, qüvvətli, qüdrətli, böyük və s. mənalarla yanaşı, rəng anlamlı vahid kimi də işlənmişdir. Müasir ədəbi dilimizdə yalnız sonuncu mənada işlənməkdədir. ―Qara‖ apelyativi əsasında formalaşan kişi ad- larının yaranmasında güclü, qüdrətli, qüvvətli, böyük, qadın ad- larında isə gözəllik məna çalarları əsas olmuşdur. Qoçər. Müasir antroponimikamızda az işlənən antropo- nimlərdəndir. ―Qoç‖ sözü danışıq dilində igid, qoçaq, döyüşkən mənalarında işlənir. ―Qoçər‖ antroponimindəki ―ər‖ sözü də Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|