Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 116 b) Bərk cisimlərin adı əsasında düzələn kişi adları: Aydəmir (―ay‖ sözü ilə birlikdə işlənmişdir), Altun, Altuntaş, Bəydəmir, Dəmir, Daşdəmir, Gümüş, Poladxan (hibriddir – ―polad‖ fars mənşəlidir). Tamerlan (hibriddir – ―lan‖ ləng sözünün fonetik tərkibcə dəyişmiş variantıdır, fars mənşəlidir), Teymur, Teymurçin və s. Yuxarıda qeyd etdiyimiz antroponimlər türk xalqları an- troponimikasında müxtəlif fonetik variantlarda işlənməkdədir. Məsələn, qazax antroponimikasında Aytemir, Altınboğa, Akpo- lat, Bekbolat, Kümisbek, Taskara, Taskoja, Temirtas, Tastemir, Temirpolat və s.), qırğız antroponimikasında (Baybolat, Baytemir, Damir, Gümüşbek, Taşkara, Altınboy, Temirxan, Temirkun və s.), özbək antroponimikasında (Oytemir, Kumuş- boy, Temir, Taşboy, Taştemir, Xantemir və s.), başqırd antro- ponimikasında (Taştemir, Timertaş və s.). Müqayisələrə əsasən demək mümkündür ki, Azərbaycan antroponimikasında balta, buğa, qara, qoca apelyativləri daş, dəmir, altun apelyativləri ilə birlikdə kişi adlarının yaranma- sında iştirak etməmişdir. 2. Toponimlər əsasında düzələn kişi adları: Bakı, Bakı- xan, Elturan (―Turan‖ türklərin yaşadığı yer mənasında işlən- mişdir), Turan, Gəncə, Göyçə, Təbriz və s. (oykonimlər əsasın- da yaranmışdır), Araz, Arazbəy, Arazxan, Xəzər və s. (hidro- nimlər əsasında yaranmışdır), Altay, Qafqaz, Qoşqar və s. (oro- nimlər əsasında yaranmışdır). Toponimik vahidlər əsasında düzələn antroponimlərin yaranmasında böyüklük, ucalıq, əzəmət, vüqar, coşqunluq və s. xüsusiyyərlər əsas götürülmüşdür. 3. Dini-mifoloji məzmunlu sözlər əsasında yaranan kişi adları: Baxşı, Baxış, Qudulu, Kutlu (Qutlu), Kutluq (Qutluq), Kudusun, Dirsə, Durğut (Turqut), Ocaqverdi, Ocaqqulu, Tanrı- xan, Tanqı, Tanrıverdi, Tarıverdi, Tariyel, Tarxan (Tərxan), Çələbi və s. Dini-mifoloji apelyativlər əsasında formalaşan kişi Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 117 adları hibrid antroponimlər sistemində də müşahidə edilir. Məsələn, Allahverdi (―allah‖ ərəb, ―verdi‖ türk), Allahverən (―allah‖ ərəb, ―verən‖ türk), İmamverdi (―imam‖ ərəb, ―verdi‖ türk), Xudaverdi. Burada onu da qeyd edək ki, ―allah‖ anlamlı, ―xuda‖ lüğətlərdə fars mənşəli söz kimi izah edilir. F.Cəlilov isə həmin sözü türk mənşəli ―qut‖ teonimi ilə əlaqələndirir (127-99). Yuxarıda qeyd olunan türk mənşəli antroponimik vahid- lərin formalaşmasında (dini məzmunlu ―ocaq‖ sözü əsasında formalaşan ―Ocaqverdi‖, ―Ocaqqulu‖ antroponimləri istisna olunmaqla) ―baq‖, ―qut‖ və ‖tar‖ teonimlərindən istifadə olun- muşdur. Həmin teonimlər türk xalqları antroponimikası və toponimikasında da mühafizə olunur. Burada bəzi türk xalqları antroponimləri sistemindəki ―baq‖, ―qut‖ və ―tar‖ teonimli an- troponimləri qeyd etməklə kifayətlənirik. Qazax antroponimləri sistemində: Bağaşar, Bağıbay, Baykuttı, Kutıbay, Kuttık, Tənyberqən, Tarxan və s., qırğız antroponimləri sistemində Baqış, Baqışbek, Bakıy, Tariel, Tarxan və s. Bununla bərabər, Azərbaycan antroponimikasında ərəb dilinə məxsus Məhəmməd (təriflənmiş), Əhməd (şanlı, şöh- rətli), Əli (yüksək, uca), Həsən (gözəl, göyçək), Rza (razılıq edən), Mustafa (seçilmiş), eyni zamanda islam dini vasitəsilə antroponimikamıza daxil olmuş yəhudi mənşəli İbrahim (xalqın böyük atası), Süleyman (sakit, dinc), Yusif (―o yığır, o əlavə edir‖, gözəl), Yaqub (―o dabandan yapışır‖, tərəfdar, məs- ləkdaş) və s. antroponimlər ilkin mənalarına görə gözəllik məzmunlu adlardır. Lakin antroponimika tariximizdə onların uzun müddət yaşamalarına səbəb məhz həmin adları tarixən din nümayəndələrinin daşıması olmuşdur. Bu tip vahidlər antroponimikamızda VII-VIII əsrlərdən - ərəb işğalından sonra işlənməyə başlamışdır. Göründüyü kimi, Azərbaycan antroponimikasındakı dini- mifoloji məzmunlu ərəb və yəhudi antroponimləri türk mənşəli Язизхан Танрыверди 118 dini antroponimlər qədər işlək funksiyadadır. Əlavə edək ki, islam dini nə qədər güclü olsa da, türk xalqları digər adları kimi, dini-mifoloji məzmunlu milli antroponimlərini də əsrlərdən-əsrlərə ötürməyi bacarmışdır. 4. İstək və arzu, hiss və həyəcanla bağlı olan kişi adları: Ağaverdi, Adıgözəl, Adışirin (hibriddir – ―şirin‖ fars mənşəli- dir), Annax, Bulduq, Duraxan, Dursun, Elbəy, Elbəyi, Elnur (hibriddir – ―nur‖ ərəb mənşəlidir). Eloğlu, Elxan, Elçin, Yara- şıq, Yaşar, Yüksək, Minyaşar, Sevindik, Sevdik, Sevdim, Sön- məz, Tapdıq, Ümid (Umud), Ucal, Xangəldi, Şahsevən (hibrid- dir – ―şah‖ fars mənşəli tituldur) və s. Bu sistemə müsbət mo- tivli Qoca, Uğur, Uruz (Aruz), Usan və s. antroponimləri də da- xil etmək olar. M.Çobanov qeyd olunan müsbət motivli antro- ponimlərdən ―Qoca‖antroponimini yaş mənasını ifadə edən antroponimlər cərgəsinə daxil edir (180-39). T.Januzakov isə Kojabay, Kojabek, Erğoja, Eskoja və s. antroponimlərdəki ―koжa‖ (qoca) apelyativinin usta, mirzə, bəy, varlı, cənab mənasını ifadə etdiyini və ərəb mənşəli vahid olduğunu göstərir (90 – 95). Əvvəla, qeyd edək ki, müasir ədəbi dilimizdə ―qoca‖ sözü yaş mənasını ifadə etsə də, onun antroponim kimi işlən- məsində hörmətli, ağsaqqal mənası əsas olmuşdur. Çünki heç kəs yaş mənasını ifadə edən ―qoca‖ sözündən ad kimi istifadə etməz. İkincisi, T.Hacıyev tədqiqatçıların ərəb-fars mənşəli hesab etdiyi ―qoca‖ sözünün geniş etimoloji təhlilini vermiş və faktlarla sübut etmişdir ki, müxtəlif fonetik variantlarda işlənən ―qoca‖ sözü türk mənşəlidir. Müəllif ―Azərbaycan dilinin yazı- ya qədərki izləri haqqında‖ adlı məqaləsində yazır: ―...cənab‖, ―möhtərəm‖ mənasında işlənən qədim dravid sözü hwoja düz- gün olaraq qoca – hoca - xoca sözü ilə əlaqələndirilir. Lakin bu ərəb-fars mənşəli sayılır, halbuki qoca//xoca şəkillərində türk dillərində işlənən bu sözün mənası həmin dravidcədəkinə tamam uyğun gəlir: qocaya – ağsaqqala həmişə hörmət olunur. Deməli, bu söz qədimdə - patriarx dövründə yüksək titul Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|