Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1) Heyvan adları əsasında düzələnlər.
- 2) Quş adları əsasında düzələnlər.
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 113 Türk kişisi, türk qadını oğlunu həmişə igid, cəsur, qorxmaz, məğlubdilməz, ağıllı görmək istəyib. Alban (türk) antroponim- lərinin mənasından bəhs edən Q.Qeybullayev yazır: ―...qədim türklərdə (demək, o cümlədən qədim albanlarda) oğlan uşağına ad qoyduqda böyüyəndən sonra onun ağıllı, xoşbəxt igid, yaxşı el başçısı, sərrast atıcı, sağlam bədənli olması arzusu əsas yer tuturdu‖ (45-22). Xalqımızın ensiklopediyası hesab olunan ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında advermə ənənələri ilə yanaşı, övladı igid, qorxmaz, yenilməz görmək istəyi, demək olar ki, hər boyda təsvir edilmişdir. Məsələn, ―Qazan bəg oğlı Uruz bəgin, tutsaq oldığı bəyan edər, xanım hey!‖ boyunda: Tayım Uruzı gördim, - Baş kəsübdir, qan dökipdir, Çöldi alubdır, ad qazanıbdır. Qarşum ələ baqduğımda səni gördim. On altı yaş yaşladıŋ, Yay çəkmədüŋ, ox atmadıŋ. Baş kəsmədiŋ, qan dökmədiŋ. Qanlı Oğuz içində çöldi almadıŋ (103 – 69). Deməli, müasir antroponimikamızda Aslan, Tural, Qorx- maz, İgid və s. kimi adların mövcudluğu təsadüf deyil, tarixi ənənəni yaşatmaqdır. Gözəlliklə bağlı olan qadın adları xalqımızın təfəkkür süzgəcindən keçmiş, cilalanmış, eybəcərlik və rəzilliklərdən uzaq olan adlardır. Əlbəttə, gözəlliklə bağlı olan adların seçil- məsində konkret varlıq və mənəvi anlayışlara münasibət , este- tik zövqün və ya estetik hissin müxtəlifliyi də mühüm rol oynayır. Məsələn, biri övladı üçün qiymətli daş-qaş adı olan ―almaz‖, digəri gözəlliyi ilə hamını heyrətdə qoyan ―maral‖, başqa birisi mənəvi anlayışla bağlı olan müsbət keyfiyyətli ―yaxşı‖ apelyativindən qadın adı kimi istifadə edir. Yuxarıda Язизхан Танрыверди 114 qeyd etdiyimiz kimi, bu, estetik qiymətləndirmənin, estetik zövqün müxtəlifliyi ilə bağlıdır. Maraqlıdır ki, bu cür gözəl ad- ların çoxu məhz qadın adlarıdır. Bu, xalqımızın qadını həmişə gözəl görmək istəyi, zövqü ilə bağlıdır. Təsadüfi deyildir ki, qadını gözəl görmək istəyi ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında obrazlı şəkildə ifadə edilmişdir: Bərü gəlgil, başum bəxti, evüm təxti! Evdən çıqub yüriyəndə səlvi boylum! Topuğında sarmaşanda qara saçlum! Qurulu yaya bəŋzər çatma qaşlum! Şadlıq, sevinc və hörmət əlamətli apelyativlər də gözəl- liyi, xüsusən də mənəvi gözəlliyi ifadə edir. Antroponimika tariximizdə bu cür apelyativlər həmişə əsas götürülmüşdür. Antroponimlərlə bağlı mövcud tədqiqatlardakı leksik-se- mantik qrupları, eyni zamanda antroponimlərin leksik-seman- tik baxımdan qruplaşdırılması üçün müəyyənləşdirdiyimiz me- yarları əsas götürsək, türk mənşəli antroponimləri aşağıdakı ki- mi sistemləşdirmək olar. a) Türk mənşəli kişi adlarının leksik- semantik qrupları 1. İgidlik, cəsurluq, məğrurluq, möhkəmlik, böyüklük və s. motivli kişi adları. Bu tip antroponimləri aşağıdakı yarım- qruplara bölmək olar. a) Zoonimlər əsasında düzələn kişi adları. Bu yarımqru- pa daxil olan kişi adlarını iki yerə bölmək olar: heyvan adları əsasında düzələnlər, quş adları əsasında düzələnlər. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 115 1) Heyvan adları əsasında düzələnlər. Ağ buğa . , Aqşin, Asparux, Aslan, Arslan, Baybura, Barsbəy, Buğa, Buğac, Buğra, Toğanyürək və s. Hibrid antroponimlərimiz sistemində də heyvan adları əsasında düzələn antroponimlər vardır. Məsə- lən, Şiraslan, Şirxan (―şir‖ fars dilində aslan anlamlıdır), ―Əmiraslan (―əmir‖ ərəb mənşəlidir) və s. Heyvan adları əsa- sında düzələn antroponimlər türk xalqları antroponimikasında da xüsusi yer tutur. Məsələn, özbək antgroponimləri sistemində (Arslan, Arslonbek, Buri, Бурибой, Burikul və s.), qazax antro- ponimləri sistemində (Arıstan, Arıskali, Bekarıstan, Bori, Böribay, Baybort və s.), qırğız antroponimləri sistemində (Ars- tan, Arslanbay, Borubay, Borukul...) və s. 2) Quş adları əsasında düzələnlər. Ağ Sunqur, Alp Toğrul, Qara Sunqur, Qartal, Ərtoğrul, Tərlan, Toğrul, Laçın və s. Buradakı Tərlan və Laçın antroponimləri qadın adı kimi də işlənir. ―Laçın‖dakı cəsurluq, məğrurluq, ―tərlan‖dakı sürətli uçuş kişi adları, həmin varlıqlardakı zahiri gözəllik əlamətləri isə qadın adlarının motivləşməsi üçün əsas olmuşdur. b) İgidlik, məğrurluq, böyüklük mənalı sözlər əsasında düzələn kişi adları: Aza, Azak, Azay, Alay (Halay), Alp, Alov, Arbak, Atlıxan, Babək, Böyük, Böyükağa, Budaq, Qaya, Qı- lınc, Qara, Qarabəy, Qaraxan, Qaçay, Qorxmaz, Qoçər, Qoçu- bəy, Qoşun, Daşqın, Dəniz, Dönməz, Elbir, Elyanar, Erbasan, Erisin, Erkin, Ərbay, Ərol, İgid, Yağıçı, Yağıbasan, Yalçın, Yaralan, Yenilməz, Gəray, Orxan, Orduxan, Ötkəm, Səgrək, Təpər, Tokay, Tural, Ulubab, Uluğ bəy, Uran, Uru, Ursi və s. Göründüyü kimi, antroponimikamızda igidlik apelyativli türk mənşəli kişi adları üstünlük təşkil edir. Qeyd olunan antroponimlərin əksəriyyət müasir antroponimikamızda işlənir. . Q e y d. Antroponim kimi arxaikləşən vahidlərin mənası və işlənmə tarixi əvvəlki səhifələrdə izah edilmişdir. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|