Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Minbaşı.
- 1. Apelyativi eynilə müasir ədəbi dilimizdə işlənən titullar
- 2. Apelyativlərindən biri əsl şəxs adlarının yaranma- sında iştirak edən titullar
Язизхан Танрыверди 138 Mürəkkəb quruluşlu yüzbaşı titulu II növ təyini söz birləşməsinin inkişafı nəticəsində yaranmışdır. Bu tip titullar Y.Məmmədovun izah etdiyi kimi, Orxon-Yenisey abidələrində II növ təyini söz birləşməsi modelində olmuş (er başı – sər- kərdə, sü başı – sərkərdə, bıŋa başı – minbaşı), sonralar türk dillərində geniş yayılmışdır (115–32). Ə.Dəmirçizadə Şah İs- mayıl Xətai dövründə bağbaşı, ordubaşı, ovçubaşı, bəglərbəyi, çobanbəyi və s. dövlət – vəzifə adları və hərbi terminlərin işləndiyini göstərir (69–167). Buradan bir daha aydın olur ki, II komponenti mənsubiyyət şəkilçili ―baş‖ apelyativi olan bir sıra titullar Orxon-Yenisey abidələrində II növ təyini söz birləşməsi modelində olmuş XVI əsrdə - Şah İsmayıl Xətai dövründə isə bir leksik vahidə - mürəkkəb sözə çevrilmişdir. ―Yüzbaşı‖ titulu Yüzbaşı əsl şəxs adında və Yüzbaşov fa- miliyasında mühafizə olunur. Minbaşı. Titul kimi arxaikləşmiş ―minbaşı‖ vahidi Min- başı, Minbaşov antroponimlərində və Minbaşlı (Cəbrayıl) oykonimində mühafizə olunur. Topçubaşı. Topçubaşov familiyasında mühafizə olunan ―topçıbaşı‖ titulu göstərir ki, titul əsasında yaranmış əsl şəxs adı sonradan familiya yaradıcılığında iştirak etmişdir: Topçu- başı//Topçubaşov. Tekin. Bu titulun qədim türk dilində şahzadə, hökmdar- dan sonra taxta çıxacaq xanzadə və s. mənalarda işləndiyi gös- tərilir (10–38) (4–11). Apelyativi müasir ədəbi dilimizdə mü- şahidə edilmir. Qədim türk dilində ―tegin‖ titulu bir sıra əsl şəxs adlarının yaranmasında iştirak etmişdir. Məsələn, Tuk Tegin (44–65), Aytegin, Ərtegin (65–20) və s. Həmin titul əsa- sında yaranan antroponimik vahidlər müasir Azərbaycan antro- ponimləri sistemində də müşahidə edilir. Məsələn, Aytəkin, Güntəkin, Xantəkin, Eltəkin və s. Göründüyü kimi, qeyd olunan kişi və qadın adlarındakı ―təkin‖ sözü ―tegin‖ titulunun fonetik variantıdır. ―Tegin‖ titullu antroponimik vahidlərin for- Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 139 malaşmasında ―xanzadə‖, ―şahzadə‖ mənaları əsas motiv ol- muşdur. Xaqan. ―Xan‖, ―hakim‖ anlamlı titul olmuşdur. Orxon- Yenisey abidələrində ―kağan‖ şəklində müşahidə olunur (175– 6). ―Xaqan‖ titulu antroponimikamızdakı ―Xaqan‖ və həmin titul əsasında yaranıb, təxəllüs kimi işlənən (Əfzələddin Xa- qani), sonradan isə əsl şəxs adına çevrilən ―Xaqani‖ adında mü- hafizə olunmuşdur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Xaqani antroponiminin (əsl şəxs adının) formalaşmasında ―xan‖, ―hakim‖ və s. kimi qüdrətli mənalara malik ―xaqan‖ titulu de- yil, bütün Şərqdə hörmətlə yad edilən XI əsr Azərbaycan şairi Əfzələddinin məhz həmin təxəllüslə şöhrətlənməsi, həmin təxəllüsü daşıması olmuşdur. Xan. Bu titul qədim türk dillərində, həmçinin fars, mon- qol, əfqan və başqa dillərdə ―el başçısı‖, ―hakim‖, ―hökmdar‖, ―cənab‖, ―ağa‖ və s. mənalarda təsadüf olunur (4-56-57). Xan titulu Azərbaycan antroponimləri və toponimləri sistemindəki bir sıra vahidlərdə mühafizə olunmuşdur. Məsələn, Xan, Xanlar, Ağaxan, Ataxan, Babaxan və s. (antroponim), Xanlıq, Xanlar, Xankəndi, Xanbulaq və s. (toponim). Şad. Qədim türk titullarındandır. ―Yüksək rütbə, xanın baş elçisi‖ (141– 971), həm də ―taxta çıxmaq hüququ olmayan, əyalət hökmdarı olan xanzadə‖ (10 – 38) və s. mənalarda işlən- diyi göstərilir. ―Şad‖ titulu qədim türk dilində antroponim yaradıcılığında iştirak etmişdir. Bu barədə geniş tədqiqat aparan V.V.Radlov göstərir ki, ―yabqu‖ kimi ―şad‖ titulu da antro- ponim yaradıcılığında iştirak etmişdir. Məsələn, Yabqu, Şad (141–971). Bundan əlavə, VI – VII əsrlərdə Qərb xaqanlığında Tərdüş şad, Tolis şad, Buri şad adlarında hökmdarlar, sərkərdə- lər olmuşdur (122–73). ―Şad‖ titulu Azərbaycan onomastik vahidlər sistemində ―Elşad‖ antroponimində mühafizə olunur. Həmin antroponimin motivləşmə səbəbi yuxarıda qeyd etdiyimiz antroponimlər kimidir. T.Hacıyev ―Elşad‖ antroponi- Язизхан Танрыверди 140 mini leksik semantikası donmuş antroponimlər sistemində izah etmişdir (173–279). c) Antroponim (əsl şəxs adı nəzərdə tutulur) yaradıcılığın- da iştirak etməyən arxaik titullar: bağbaşı, bəglərbəyi, qor- çubaşı, erbaşı (sərkərdə), miraxurbaşı (hibrid tituldur, ―mir‖ (əmir) ərəb, ―axur‖ fars, ―baş‖ı isə türk mənşəlidir. ―Miraxurba- şı‖ titulu ―tövlə başçısı‖, ―mal-qaraya sahibkarlıq edən şəxs‖ mənasındadır), mollabaşı (hibriddir, ―molla‖ ərəb mənşəlidir), onbaşı, sübaşı (sərkərdə), tacirbaşı (hibriddir, ―tacir‖ ərəb sözüdür), çobanbəyi və s. Göründüyü kimi, qeyd olunan titulların əksəriyyəti (sübaşı, erbaşı, bəglərbəyi istisna olmaqla) bəy, xan, tegin və s. titullar kimi yüksək şöhrətlilik funksiyasına malik deyildir. Elə ona görə də onlar əsl şəxs adı yaradıcılığında iştirak etməmiş- dir. Onu da əlavə edək ki, qeyd olunan titullardan ―tacirbaşı‖, ―miraxurbaşı‖ və ―mollabaşı‖ ləqəb funksiyasında iştirak et- mişdir. Təbii ki, qeyd etdiyimiz titullar da ləqəb funksiyasında iştirak edə bilərdi. Təqdim etdiyimiz vahidlər II növ təyini söz birləşmə- lərinin inkişafı nəticəsində bir leksik vahidə çevrilən mürəkkəb quruluşlu titullardır. Həmin titullar müasir ədəbi dilimizdə titul kimi arxaikləşsə də, əksəriyyətinin apelyativi müasir ədəbi dili- mizdə həm apelyativ, həm də antroponimik vahid kimi işlən- məkdədir. Göstərilən titulları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. Apelyativi eynilə müasir ədəbi dilimizdə işlənən titullar: bağbaşı – bağ, baş; mollabaşı – molla, baş; onbaşı – on, baş; ordubaşı – ordu, baş; sübaşı – sü (arxaikləşib), baş; ta- cirbaşı –tacir, baş, çobanbəyi – çoban, bəy və s. 2. Apelyativlərindən biri əsl şəxs adlarının yaranma- sında iştirak edən titullar: bağbaşı – Bağdagül, Bağça və s., bəglərbəyi – Bəylər və ―bəy‖ titulu ilə yaranan digər antropo- nimlər, erbaşı (er//ər qədim türk dilində igid, kişi anlamlı olub, Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|