Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 165 məhz Azərbaycan antroponimi kimi səciyyələndirilir. Təsadüfi deyildir ki, T.Canuzakov da Qazax antroponimləri sistemindəki ―Babas‖ antroponimini Azərbaycan antroponimi hesab edir (91-40). Babaş antroponimi qıpçaq dilində yazılmış XVI əsr erməni icmasının məhkəmə həyatından bəhs edən sənədlərdə (72 (a)-128, 236, 248) erməni antroponimi kimi ―Babas‖ fonetik variantında təqdim edilir. Həmin sənədlərdəki mətnlərin transkripsiya hissəsində ―Kevor Kaspar Babas oğlu‖, rusca tərcüməsində ―Kevor Kaspar Babas oqlu‖, şəxs adları siyahısında isə (Kevor Kaspar Papas oğlu) kimi verilir və heç bir izah da göstərilmir. Fikrimizcə, qədim və müasir dövr erməni dilindəki ―Papas‖ türk mənşəli Babaş//Babas antroponiminin fonetik deformasiyaya uğramış variantıdır (b→p, Babas-Papas). -inc 4 . Antroponimikamızda məhsuldar şəkilçilər sırasında deyildir. ―Sevinc‖ qadın adında müşahidə edilir. b) Qrammatik-leksik şəkilçili antroponimlər. Türk mənşəli antroponimlər sistemində bir sıra antroponimlər vardır ki, onlarda leksik məzmunlu qrammatik şəkilçilər müşahidə edilir. Bu tip şəkilçilər elə şəkilçilərdir ki, onlar dildə iki funksiyanı, konkret desək, qrammatik, həm də leksik funksi- yanı yerinə yetirir. Qrammatik-leksik məzmunlu şəkilçilər antroponimikada, əsasən, əsl şəxs adlarında müşahidə edilir: -maz 2 . Qayıtmaz, Qorxmaz, Dönməz, Yenilməz, İstəməz, Ölməz, Solmaz, Sönməz və s. Qeyd olunan antroponimlərdəki – maz 2 şəkilçisi formal olaraq müzarenin inkarı kimi qavranılsa da, leksik məzmunlu şəkilçi funksiyasında iştirak etmişdir. Yəni –maz 2 şəkilçili fel substantivləşmişdir. -dan 2 . ―Aydan‖ qadın adında müşahidə edilir. Bu antropo- nimdəki –dan leksik məzmunlu qrammatik şəkilçidir. -lar 2 . S.Cəfərovun qeyd etdiyi kimi, qrammatik-leksik məzmunlu şəkilçidir və leksik şəkilçi kimi də işlənir (191-177). Язизхан Танрыверди 166 –lar 2 şəkilçisinin bir leksik şəkilçi kimi məhsuldarlığı əsl şəxs adlarında daha çox müşahidə edilir. Məsələn, Ağalar, Atalar, Bəylər, Qırxlar, Dağlar, Dədələr, Tellər, Xanlar. c) Qrammatik şəkilçili antroponimlər. Antroponimlərdə müşahidə olunan şəkilçilər, əsasən, felə məxsus şəkilçilərdir. Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: -dı 4 şühudi keçmiş zaman şəkilçili antroponimlər: Məsələn, Verdi, Daşdı və s. Hər iki antroponimdə subyektin predikatda daşlaşmasına rast gəlinir. ―Verdi‖ predikatı daha çox söz – cümlə quruluşlu antroponimlərdə müşahidə edilir. Məsələn, Tanrıverdi, Xudaverdi, Bəyverdi, Şahverdi və s. Yu- xarıdakı antroponimlər sistemindəki Verdi antroponimi təkcə predikatdan ibarət olsa da, subyektin allah anlamlı – dini-mi- foloji məzmunlu olması qavranılır, asanlıqla bərpa edilir. ―Daş- dı‖ antroponimi də fikrin ifadəsinə xidmət edir. Burada subyekt asanlıqla bərpa oluna bilməsə də, ―Qız uşağı həddindən çox oldu‖ – kimi cümlələrin antroponimik vahiddə daşlaşmasını yada salır. Şühudi keçmiş zaman şəkilçili və şəxs sonluqlu (I şəxsin təki və cəmində) antroponimlər: Bulduq, Güvəndik, Oysandıq, Sevdim, Sevindim, Sevdik, Sevindik, Tapdıq, Usandıq və s. Bu- radakı Bulduq (yəni tapdıq) və Usandıq (yəni yorulduq, cana doyduq) antroponimləri, həmçinin onların apelyativləri (bul- maq, usanmaq) müasir ədəbi dilimiz baxımından arxaikləşmiş- dir. Yuxarıdakı antroponimlərdə subyektin funksiyası predi- katda daşlaşmışdır. Digər tərəfdən, həmin vahidlərdəki şəxs sonluqları I şəxsin təkində -m, cəmində -k, -q elə subyektin göstəricisi funksiyasındadır. ―Sevindik‖, ―sevdik‖, ―güvəndik, ―usandıq‖ və s. vahidləri predikat kimi qavradıqda onların müb- tədasının xəbərdə ifadə olunduğu aydın görünür. Həmin şəkilçili predikatlar təklikdə və subyektlə birlikdə eyni fikri, eyni funksiyanı ifadə edir. Məsələn, ―Biz sevindik‖ cümləsi ilə Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 167 ―Sevindik‖ cümləsinin, yaxud ―Biz güvəndik‖ cümləsi ilə ―Güvəndik‖ cümləsinin fikri ifadəetmədə heç bir fərqi yoxdur. Bu da təbiidir, çünki subyekti xəbərdə ifadə olunan cümlələr şifahi və yazılı ədəbi dilimiz baxımından yad hadisə deyildir. Deməli, sadə quruluşlu cümlələr antroponimlərdə daşlaşmışdır, yaxud antroponimik vahidə transformasiya nəticəsində leksikləşmişdir fikrini söyləmək mümkündür. Təbii ki, hər sa- də quruluşlu cümlə antroponimik vahidə transformasiya oluna bilməz. Bu, antroponimlərin motivləşmə meyarları ilə bağlıdır. Yuxarıdakı antroponimlərin motivləşməsində iki hiss-sevinc və şadlıq, kədər və məyusluq motivləşmə üçün əsas olmuşdur ki, bu da sevinc (Biz sevindik – ―Sevindik‖) və kədər (Biz usandıq – ―Usandıq‖, yəni yorulduq, cana doyduq) məzmunlu antropo- nimlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Felin əmr şəkli (II və III şəxs təkdə) ilə ifadə olunan predikatın, dəqiq desək, əmr cümləsinin antroponimik vahiddə daşlaşması da müşahidə edilir. Məsələn, Qayıt, Dilən, Sarıl, Sevil, Topalan, Usan, Ucal və s. (II şəxsin təkində); Dursun (III şəxsin təkində) və s. Qeyd olunan antroponimlər söz-cümlə qu- ruluşludur və onların ümumi məzmununda əmr, arzu, xahiş və s. ifadə olunmuşdur. Bu, bir daha təsdiq edir ki, həmin antropo- nimlərin əsası olan cümlələr antroponimlərdə daşlaşmış vəziy- yətdədir. Xəbərlik kateqoriyasının şəkilçisi –dır 4 bir sıra antropo- nimlərdə müşahidə edilir. Məsələn, Bəsdi (Bəsti), Qızbəsdi və s. Bu barədə mürəkkəb antroponimlər bölməsində geniş bəhs edəcəyik. -ər 2 şəkilçili (müzarenin təsdiqi) antroponimlər: Gülər, Yaşar, Yanar, Yetər, Sevər və s. -mış 4 feli sifət şəkilçili antroponimlər: Satılmış (əsl şəxs adı), Kirimiş Cahan (ləqəb). -a felin arzu şəklinin şəkli əlaməti+ -san şəxs sonluğu ―Durasan‖ antroponimində müşahidə edilir. ―Durasan‖ predi- Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|