Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 145 Adım Aşıq Abbas, yerim Tufarqan, Gahdan ağla, gahdan yada sal məni. Göründüyü kimi, Aşıq Abbas Təbriz şəhəri yaxınlığındakı Tufarqan qəsəbəsində anadan olduğunu bədii şəkildə ifadə etmişdir. Əlavə edək ki, Aşıq Abbas ―Tufarqanlı‖ təxəllüsü ilə şöhrətlənmiş və bu gün də Azərbaycan türkünün yaddaşında həmin təxəllüslə yaşayır. Başqa bir fakta müraciət edək. Q.Ka- zımov folklor yaddaşımızda Qurbani təxəllüsü ilə yaşayan sənətkarın Qurbani təxəllüsündən başqa, Dirili Qurbani, Dirili Qurban təxəllüsləri ilə də şeirlər yazdığını müəyyənləşdirmiş və həmin təxəllüsə tarixi-etimoloji, etnolinqvistik baxımdan yanaşaraq sübut etmişdir ki, XVI əsr Azərbaycan şairi (aşığı) Qurbaninin doğulduğu yer ―Diri‖ kəndidir (müasir Azərbaycan toponimləri sistemində oronim kimi işlənməkdədir. Məsələn, Diri dağı) və Dirili təxəllüsü də həmin ərazi ilə bağlıdır (Pəri sənə qurban, Dirili Qurban) (101–52-53). Toponimlərdən bəzən ağrı, kədər, dərd motivini ifadə etmək üçün təxəllüs kimi istifadəyə də təsadüf olunur. Bu ba- xımdan ―gözümü dünyaya bir vaxtlar hamının gedər-gəlməz sandığı Sibirdə açmışam‖, - deyən şair Eldar Nəsiblinin ―Sibi- rel‖ təxəllüsü onun doğulduğu yeri bildirsə də, məhz qüssə, ağ- rı, kədər rəmzli təxəllüsdür. Bunu şairin qüssədolu, qəmdolu şeirləri də təsdiqləyir: İlan vuran ala çatıdan qorxan kimi, Qorxub gizləyiblər məndən Sibirdə doğulmağımın səbəbini Qorxublar ki, birdən Qəm üstə kökləyərəm. İlhamımı, təbimi (73–9). Язизхан Танрыверди 146 c) Hidronimlər əsasında düzələn təxəllüslər: Araz (Məm- məd Araz – XX əsr), Araslı (Həmid Məmmədtağı oğlu Araslı – XX əsr), Kürçaylı (Əliağa Həsənağa oğlu Kürçaylı – XX əsr), Xəzər (Cabir Səfərov – XX əsr) və s. Bu cür təxəllüslərin mo- tivləşməsində sənətkar ilhamının coşqunluğunun su, çay, dəniz adı ilə ifadəsi əsas olmuşdur (60–252). ç) Etnonimlər əsasında düzələn təxəllüslər: Əfşar (Sadıq bəy Əfşar – XVI əsr), Qarqarlı (Cahangir Gözəlov – XX əsr), Kəngərli (Bəhruz Şirəlibəy oğlu Kəngərli – XIX-XX əsr), Ulu Türk (Xəlil Rza Ulu Türk – XX əsr), Türkoğlu (Nəsirli Yaqub – XX əsr), Türkay (İslam Əfdin oğlu Əhmədov – XX əsr), Oğuz (Əhməd Oğuz – XX əsr). Bu cür təxəllüslərinin yaranma- sında türk adını və ya türk tayfasının adını yaşatmaq, həmin adla tanınmağı fəxrbilmə və s. keyfiyyətlər əsas ola bilər. d) Mənfi və müsbət emosiyalı apelyativlər əsasında düzə- lən təxəllüslər. Azərbaycan təxəllüsləri sistemində mənfi emo- siyalı ərəb-fars apelyativləri əsasında yaradılmış təxəllüslər çoxluq təşkil etsə də, türk mənşəli apelyativlərlə bu cür təxəl- lüslərin yaradılmasına nadir hallarda təsadüf olunur. Mənfi çalarlı apelyativ əsasında formalaşan təxəllüsə nü- munə olaraq ―Düşkün‖ təxəllüsünü göstərə bilirik. Bu təxəllüs- dən ilk dəfə S.Vurğun istifadə etmişdir. Şair Əlixan Bayram oğlu Abbasov da ―Düşkün‖ təxəllüsü ilə şeirlər yazan müəllif- lərdəndir. Müsbət apelyativli vahidlərdən təxəllüs yaratmada geniş istifadə olunmuşdur. Məsələn, Baxış (Mirzə Baxış Nadim – XIX əsr), Vurğun (Səməd Yusif oğlu Vəkilov – XX əsr), Qan- təmir (Qafur Səbi oğlu Əfəndiyev – XX əsr) Duyğun (Ramiz Duyğun – XX əsr), Elsevər (Emin Mahmudov – XX əsr), İlkin (Qılman İsabala oğlu Musayev – XX əsr), Yoldaş (Soltanmə- cid oğlu Əfəndiyev – XX əsr), Sanılı (Hüseyn Sanılı – XX əsr), Coşqun (İsgəndər Coşqun – XX əsr) və s. Qeyd olunan təxəllüslərdəki baxış, vurğun, qantəmir (xandəmir), elsevər, Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 147 ilkin, yoldaş, sanılı (adlı-sanlı, şöhrətli), coşqun apelyativləri tam müsbət motivlidir. ə) Satirik təxəllüslər: Lağlağı (Ömər Faiq Nemanzadə), Güzgü (Məmmədəli Manafzadə), Kirpi (Əjdər Süleymanzadə, Qulam Məmmədli və başqaları), Qarnıyarıq, Sancaq, Yoldan keçən (Nəsrulla Qəmbərlinin təxəllüsləri olub), Sancaq (Cəfər Cabbarlı), Hop-hop, Boynuburuq, Qardaşoğlu, Qoca, Yetim Qızcıq, Qarınqulu, Obaşdançı, Ağlar Güləyən, Cingöz bəy, Gözüyuxulu və s. (Mirzə Ələkbər Sabirin təxəllüsləridir), Qanacaqsız, Əlidəyənəkli, Qoca zığ-zığ və s. (Əli Nəzminin təxəllüsləridir) və s. Bu təxəllüslər XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yaranan siyasi təxəllüslərdəndir. ―Ola bilsin ki, bunların içərisində ləqəblər də vardır. Amma yadda saxlamaq lazımdır ki, bu kimi köməkçi adlar öz sahibini düşməndən qoruyursa, təxəllüs hesab olunmalıdır‖ (10-46). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda kommunist rejiminin dağılması və keçid dövrü ilə əlaqədar olaraq Cinqoy, Cırtqoz və s. kimi yeni siyasi təxəllüslər də yaranmışdır. Язизхан Танрыверди 148 LƏQƏB VƏ AYAMALAR Köməkçi ad kateqoriyalarından biri də ləqəblərdir. Ləqəb ərəb dilinə məxsus söz olub bir adamın əsl adından başqa ona verilən ikinci bir ad, ayamadır (83–314). Ləqəb və ayama sözü C.Məmmədquluzadənin ―Danabaş kəndinin əhvalatları‖ əsərində də paralel işlənmişdir. ―Elə ləqəblər var bizim Dana- baş kəndində ki, desəm, uğunub gedərsən. Məsələn, Girdik Həsən, Dəvə Heydər, Yalançı Səbzəli, Eşşək Muxtar, Dovşan Qasım, müxtəsər, bu cür ayamalar bizim Danabaş kəndində hədsizdir‖ (185-94). M.Adilov və A.Paşayev göstərirlər ki, Azərbaycanın müxtəlif dialekt və şivələrində ləqəb və ayama mənasında ayalğa (Şamxor-Şəmkir – Ə.T.), nəssə (Culfa), təyəlğa//təlğa (Qazax), əyəlğa, əyalğa, əlğa və s. kimi variantlar da vardır (10–47). Bu, bir daha təsdiq edir ki, ləqəb termini vəzifəsində müxtəlif vahidlərdən istifadə olunur, ədəbi dildə isə yalnız ―ləqəb‖ termini məqbul hesab edilir. Ləqəblər də əsas və digər köməkçi ad kateqoriyaları kimi fərqləndirici və fərdiləşdirici xüsusiyyətlərə malikdir. Bu cə- hətlərinə görə digər ad kateqoriyaları ilə oxşarlıq təşkil etsə də, özünəməxsus spesifik xüsusiyyətləri olan bir kateqoriyadır. Şəxsin ləqəb və ayaması ilə onun keyfiyyəti, əlaməti ara- sında müəyyən yaxınlıq olur və demək olar ki, əksər hallarda məfhumla sözün, konkret desək, ləqəbin sərhədi bərabərləşir. Məsələn, gözü görməyənə ―Kor‖, üzündə çopur olana ―Çopur‖, ayağı şikəst olana ―Topal‖ və ya ―Axsaq‖, ağıldan kəm olana ―Dəli‖ (müasir ədəbi dildə) və s. Ləqəb və ayamaların yaranmasında şəxsin daxili keyfiy- yəti, zahiri əlaməti, ictimai həyatda rolu və s. əsas olur. Təbii ki, şəxsə ləqəb və ayamanı verənlər onun ən qabarıq xüsusiy- yətlərini əsas götürür ki, bu da mənfi və müsbət motivli ola bi- Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|