Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Qadınlara hörmət əlaməti olaraq verilən titullar: Bikə.
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 141 müasir ədəbi dilimizdə yalnız qadının həyat yoldaşı mənasında işlənir, yəni semantik baxımdan mənası daralan sözlərdəndir) – Ərol, Ərtoğrul və s. mollabaşı – Molla, Mollayeva, Mollazadə və s., ordubaşı – Orxan, Orduxan və s., çobanbəyi – çoban və s. 2. Qadınlara hörmət əlaməti olaraq verilən titullar: Bikə. B.Əhmədov ―bikə//pikə‖ fonetik variantlı ―bikə‖ titulunun cığatayca ―ərsiz qadın‖, tatarca ―bikəç‖ nişanlı qız, gəlin, noqay, kumık dillərində ―biyke‖, ―xanım, ev qadını‖ an- lamlı olduğunu göstərməklə bərabər, həmin titulun apelyativini müəyyənləşdirir və belə hesab edir ki, ―bikə‖ iki sözün qovuşması nəticəsində əmələ gələn sadə leksik vahidlərdəndir: beq+aka = bikə (86–29). L.Quliyeva titullar əsasında motivlə- şən qadın adlarından bəhs edərkən ―bikə‖ titullu qadın adlarını Bibixanım, Bəyimxanım və s. antroponimlərin nisbi sinonimi hesab edir (52–17). Göründüyü kimi, hər iki araşdırmada ―bikə‖ titulunun hörmət funksiyası əsas götürülmüşdür. Elə buna görə də müasir antroponimikamızda ―bikə‖ titullu qadın adlarının olması təsa- düfi deyil. Məsələn, Bikə, Bikəxanım, Bikəqız, Qızbikə, Xan- bikə və s. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, ―bikə‖ titulu müasir ədəbi dilimizdə tam arxaikləşsə də, qadın adlarında mühafizə olunur. Bəyim. ―Bəyim‖ hörmət funksiyalı titul olmuş, müasir ədəbi dilimizdə elə həmin mənada arxaikləşmiş və yalnız bir sıra qadın adlarında mühafizə olunur. Məsələn, Ağabəyim, Qönçəbəyim (hibriddir), Bəyim, Bəyimxanım, Bəyimbacı və s. Güman ki, Bəyimli (Ağsu) toponimi də ―Bəyim‖ antroponimi əsasında yaranmışdır: ―Bəyimli‖, yəni Bəyimə məxsus olan, yaxud Bəyimin yaşadığı ərazi. Xanım. Qadınlara hörmət əlaməti olaraq verilən titullar- dandır. Müasir ədəbi dilimizdə işləklik dərəcəsi, mənası və Язизхан Танрыверди 142 qadın adlarının yaranmasında iştirakı əvvəlki səhifələrdə izah edilmişdir. Xatın. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında titul kimi işlənmişdir. Məsələn, Boyu uzun Burla xatun. Qadın, xanım, arvad anlamlı ―xatın‖ titulu müasir ədəbi dilimizdə apelyativ kimi arxaikləşmişdir. Müasir Azərbaycan antroponimləri və toponimləri sistemində isə mühafizə olunur. Qadın adları sistemindəki Xatın, Xatun, Ayşaxatun və s., toponimlər sistemindəki Xatıncan, Xatınlı (Tovuz), Xatınbulaq (Füzuli) və s. vahidlər dediklərimizi təsdiqləyir. Qeyd olunan oykonim və hidronomlər də ―xatun‖ titullu antroponim (Xatun) əsasında formalaşmışdır. Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 143 TƏXƏLLÜSLƏR Təxəllüs digər antroponimik vahidlərlə müqayisədə bəzi fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Burada başlıca fərq sənətkarın öz estetikasına uyğun ikinci bir ad – təxəllüs götürməsidir. Təxəllüslər sənətkarın xarakteri, xarici görünüşü, sənətkarlıq qabiliyyəti, istək və arzusu, vətəni, peşəsi və s. ilə əlaqədar olur. Elə buna görə də onlar köməkçi adlar içərisində öz məna rəngarəngliyinə görə də fərqlənirlər (10 – 43). Azərbaycan antroponimləri sistemində təxəllüslər zəngin- liyi, dil müxtəlifliyi, məna və funksiyalarına görə köməkçi ad kateqoriyaları sistemində xüsusi yer tutur. Azərbaycan təxəllüs- ləri sistemində ərəb və fars mənşəli apelyativlər əsasında formalaşan təxəllüslər də mövcuddur. Lakin burada türk mən- şəli apelyativ və onomastik vahidlər əsasında formalaşan təxəl- lüslərdən bəhs edəcəyik. Yeri gəlmişkən, tədqiqata cəlb etdiyi- miz türk mənşəli təxəllüsləri M.Çobanovun ―Familiya, Tə- xəllüs‖ kitabındakı ―Təxəllüs lüğəti‖ndən (181–67-91), bədii ədəbiyyat nümunələrindən və müxtəlif monoqrafiyalardan götürmüşük. Azərbaycan antroponimikasında təxəllüslərin leksik-se- mantik xüsusiyyətləri ilə bağlı müəyyənləşdirilmiş məna qrup- larına əsaslanaraq türk mənşəli, həmçinin hibrid təxəllüsləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: a) Titullar əsasında düzələn təxəllüslər: Divanbəyoğlu (yazıçı Abdulla bəy Vəli oğlu Sübhanverdixanov Divanbəyoğlu – XIX-XX əsr), Xaqani (Əfzələddin Xaqani, XI əsr) və s. Buradakı ―divanbəyi‖ titulu hibrid, ―xaqan‖ titulunun sonuna qoşularaq təxəllüs yaratmaqda iştirak edən ―-i‖ şəkilçisi isə ərəb-fars mənşəli, aidlik, mənsubluq funksiyalı şəkilçidir, XX əsrə qədərki şairlərimizin təxəllüslərində müşahidə olunur (Xaqani, Nizami, Füzuli və s.). Язизхан Танрыверди 144 b) Toponimlər əsasında düzələn təxəllüslər: Beyləqani (şair Mücirəddin Beyləqani – XII əsr), Bakuvi (rəssam Əb- dülbaqi Bakuvi – XV əsr), Dirili Qurban (daha çox Qurbani adı ilə şöhrət qazanıb, XVI əsr), Tufarqanlı (Aşıq Abbas Tufarqanlı – XVII əsr), Ağdaşlı (Ağdaşlı Zari - XVII əsr), Qarabaği (Mirzə Adıgözəl bəy Qarabaği – XIX əsr), Qaradaği (Həsənəli xan Qaradaği – XIX əsr), Göyçəli (Aşıq Musa Göyçəli – XIX əsr), Maralyanlı (Maralyanlı Pəri – XIX əsr), Şişqayalı (Aşıq Aydın Şişqayalı – XIX əsr), Şəkili (Hatəm Şəkili – XIX əsr), Bakılı (Axundov Məmmədsadıq), Qafqazlı (Qara Qafqazlı – XX əsr), Borçalı (Eyvaz Məhəmməd oğlu – XX əsr), Qaraçöp (Səməd Qaraçöp – XX əsr), Sibirel (Eldar Nəsibli – XX əsr) və s. Azərbaycan onomastikasında Beyləqani, Bakuvi, Təbrizi və s. kimi antroponimik vahidlər həm təxəllüs (60–251), həm də nisbə (10–94) (şəxsin əsl adından sonra gələn, onu kon- kretləşdirən antroponimik vahid) kimi izah edilmişdir. Fikri- mizcə, sənətkar öz zövqünə uyğun olaraq toponimik vahiddən ad kimi istifadə edirsə, həmin adlar dar mənada deyil, geniş mənada təxəllüs kimi götürülə bilər. Yuxarıda qeyd olunan təxəllüslər türk mənşəli toponimlər əsasında düzələn təxəllüslərin çox az bir hissəsidir və belə tə- xəllüslər antroponimikamızda üstünlük təşkil edir. Bu da, bir tərəfdən, torpağa, vətənə məhəbbət hissi ilə bağlıdırsa, digər tə- rəfdən, Azərbaycan toponimlərinin əksəriyyətinin türk mənşəli olması ilə bağlıdır. Toponimlər əsasında düzələn təxəllüslər şair və yazıçı- ların, xüsusilə XIX əsrə qədərki sənətkarlarımızın doğulduqları yeri təyin etməkdə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan şeirlərində Qul Abbas, Şikəstə Abbas və daha çox Tufarqanlı təxəllüsünü işlədən Aşıq Abbas Tufarqanlının aşağıdakı mis- raları maraqlıdır. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|