Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 128 yaranmasında iştirak etmişdir. Məsələn, Anaqız, Bikəxanım, Qızana, Qızbacı, Qızxanım, Xanımqız, Nənəqız, Xanbikə və s. Titullar gözəllik çalarlı ərəb-fars mənşəli apelyativlərlə birlikdə bir sıra hibrid antroponimlərin yaranmasında iştirak etmişdir. Məsələn: Zərxanım, Gülxanım, Narxanım, Nurtəkin, Nurxanım, Xanımzər, Xangül və s. Deməli, alınma apelyativ- lərdəki gözəllik çaları və titullardakı hörmət mənası onların qadın adı kimi işlənməsinə səbəb olmuşdur. 3) Toponimik vahidlər əsasında düzələnlər: Bağdad, Kür- naz, Kürüz, Təbriz, Türkan, Türkanə, Türkam, Turanə, Şamaxı və s. Təbii ki, bu cür antroponimlərin motivləşməsində torpağa, vətənə məhəbbət hissi əsas olmuşdur. 4) İstək, arzu, hiss və həyəcanla bağlı olan qadın adları: Qızgəl, Dursun, Elbəzər, Eltac (hibriddir, ―tac‖ fars sözüdür), Gülüş, Gülər, Gülsolmaz (hibriddir), Sevdim, Sevil, Sevimli, Sevər, Sevinc və s. Bu sistemdəki qadın adlarının apelyativləri digər qrup- larda verdiyimiz vahidlər kimi gözəllik çalarlıdır. ―Dursun‖ antroponimi isə əski inamla bağlı olaraq qadınlara və kişilərə verilən müştərək addır. Antroponimikamızda inamla bağlı yaranan yaşasın, ölməsin anlamlı ―Dursun‖ antroponimi ilə yanaşı, müştərək ―Durasan‖, ―Dayandur‖ və yalnız kişi adları üçün xarakterik olan ―Duraxan‖, ―Durmuşxan‖ antroponimləri də müşahidə edilir ki, bu da əski inamın antroponimlərdə mü- hafizə olduğunu göstərir. A.Qurbanov türk etnoqrafiyası baxı- mından xarakterik olan ―Dursun‖ antroponiminin verilmə səbəbini ölən uşaqdan sonra doğulana qalmaq, durmaq anlayışlı ad vermək ənənəsi ilə bağlayır. Müəllif antroponimikamızda kişi adı kimi az işlənən Dilənçi, Yetim, Çopur, Qotur, Gödək, Yolçu və s. adların da həmin ənənə əsasında yarandığını göstərir (60-206-207). Antroponimikamızda əski inamla bağlı olaraq müştərək ad kimi işlənən ―Dursun‖ antroponimi türkmən (Tursun), özbək Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 129 (Tursun), qazax (Tursın), başqırd (Torsın) və digər türk xalqları antroponimikasında müxtəlif fonetik variantlardadır. Ümumilikdə götürdükdə qız uşağının dalbadal doğulması ilə bağlı olaraq verilən adlar, eləcə də xoşagəlməz adlar istisna edilərsə, demək olar ki, türk mənşəli qadın adları zəriflik, qəşənglik, müqəddəslik - bir sözlə, gözəllik motivlidir. 5) Qız uşağının dalbadal doğulmasının arzulanmaması ilə əlaqədar yaranan qadın adları. Qeyd etdiyimiz kimi, qadına incə, zərif və gözəllik çalarlı adların verilməsi xalqımızın et- noqrafiya tarixində həmişə xarakterik olmuşdur. Lakin gözəllik motivli qadın adları ilə yanaşı, qız uşağının dalbadal doğulması ilə bağlı nisbətən mənfi emosiyalı adların yaranması da müşahidə olunur ki, bu da əski inamla bağlıdır. Ulu babalarımız elə düşünüblər ki, qız uşağı dalbadal doğulan ailələrdə axırıncı qıza Qızqayıt, Yetər, Usandıq, Oğlangərək və s. kimi adlar verilərsə, həmin ailələrdə qız uşağı deyil, oğlan doğular. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanında Yetər və Banıçiçək antroponimlərinin işlənməsi təsdiq edir ki, etnoqrafiyamızda qədim dövrlərdən başlayaraq bu günə qədər qız uşağının dünyaya gəlməsi sevinclə, lakin qız uşağı arzulandığından artıq olanda etirazla, məyusluqla qarşılanıb. Türk ailəsi qızın dün- yaya gəlişini nə qədər məyusluqla qarşılasa da, nə qədər mənfi emosiyalı ad vermək istəsə də, bəzən etirazını elə adlarla ifadə edib ki, həmin adlarda mənfi motiv, demək olar ki, görünmür. Belə adlarda mənfi emosiya adın – antroponimin özündə daşlaşmış olur. Məsələn, Gülbəsdi, Gülyetər və s. Bu antropo- nimlərdəki incəlik, zəriflik anlamlı ―gül‖ sözü cins mənasını bildirən qız sözünü əvəz etmişdir. Antroponimikamızda az mü- şahidə olunan ―Bəslər‖ antroponimində də bu xüsusiyyət var- dır. Həmin antroponimik vahidin mənası üç istiqamətdə izah oluna bilər: bəs+lər = Bəslər; bəs+lə+yər = Bəslər (―ə‖ saitinin və ―y‖ samitinin düşməsi mümkündür); bəs-elə-y(ər) = Bəslər (burada da səsdüşümü mümkündür). Təbii ki, ikinci nümunədə Язизхан Танрыверди 130 verdiyimiz yedirtmək, kökəltmək, qulluq etmək və s. anamlı ―bəsləmək‖ feli türk mənşəli qadın adlarının motivləşməsi baxı- mından xarakterik deyildir. Qız uşağının dalbadal doğulması ilə bağlı verilən türk mənşəli qadın adlarının yaranmasında iştirak edən fellərin (predikatın, ona görə ki, həmin tipli antroponimik vahidlər cümlənin daşlaşması nəticəsində əmələ gəlmişdir) bir qisminin müzarenin təsdiqi və inkarında olduğunu (Qızyetər, Yetər, Gülyetər; İstəməz, Gərəkməz və s.), həm də ―Bəs eləyər‖ cümləsinin semantik tutumunun qız uşağının dalbadal doğulması ilə bağlı verilən antroponimlərin semantik tutumu ilə uyğun gəldiyini əsas götürsək, ―Bəslər‖ antroponimi bəs+lər söz şəkilçi modeli əsasında deyil, ―Bəs eylər‖ (bəs eləyər) cümlə modeli əsasında formalaşmışdır - fikrini söyləmək mümkündür. Deməli, ―Bəslər‖ antroponimində mənfi emosiya birbaşa qavranmır. Ə.Cəfərzadə antroponimikamızdakı Bəsti, Qızbəs, Qız- qayıt, Yetər və s. kimi qadın adlarının motivləşmə səbəbini belə izah edir: ―Azərbaycanda islam dininin yayılmasından başlamış 1920-ci ildə sovet hakimiyyəti qurulana kimi, yalnız ictimai həyatda deyil, evdə, ailədə belə qadının rolu adi bir quldan, kölədən artıq deyildi. Qız doğulması ailə üçün bədbəxtlik hesab olunurdu, çünki ―qız yükü – duz yükü idi‖, ―qız özgə çırağı yandırırdı‖, ―un çuvalına tay olub evdə qalırdı‖, ―qız qazanc gətirmir, qazanc itirirdi‖, ―saçı uzun, ağlı gödək idi‖. Buna görə də Qızbəs, Bəsti, Qızyetər, Qıztamam, Qızqayıt, Yetər, Tamam, Osandıq, Oğlangərək kimi adlar qoymaq, çox qız doğan ailələrdə adət olmuşdur‖ (12–14). Bu hadisəyə görkəmli qazax dilçisi T.Canuzakov da münasibət bildirmişdir. Müəllif yazır ki, ailədə oğlan uşağı yoxdursa və dalbadal qız uşağı doğulursa, onda axırıncı qıza ―Kıztumas‖ adını verirlər ki, bir daha qız uşağı doğulmasın (90–101). Bayatılarımızda da qız uşağının dalbadal doğulması arzu- lanmayıb: Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|