Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 125 – Yaşılxanım; göy –Göygöz; sarı – Sarıqız, Sarıtel və s. Bu sis- temə Ağgül, Ağcagül, Algül (―al‖ qırmızı anlamlıdır). Qaragilə (―gilə‖ fars mənşəlidir, salxımından ayrılmış üzüm dənəsi mə- nasında işlənir), Qaranaz (―naz‖ fars mənşəlidir), Yaşılgül, Sarıgül və s. hibrid antroponimləri də əlavə etmək olar. Çünki qeyd olunan antroponimlərdəki ―gül‖, ―gilə‖, ―naz‖ apelyativ- ləri fars mənşəli olsa da, məhz türk təfəkkürü ilə antroponim yaradıcılığına cəlb edilmişdir. d) Yer məzmunlu sözlər əsasında düzələnlər: Bağça, Bağdagül, Güney və s. Bu sistemə yerlik və çıxışlıq hal şəkilçili Aydagül, Aydan, Eldəgül və s. kimi antroponimləri də daxil etmək olar. e) Kosmonimlər əsasında düzələnlər. Antroponimikamız- da yalnız kosmonim, həm də kosmonim və digər sözlər əsa- sında yaranmış qadın adlarına təsadüf olunur. Ona görə də onları iki yarımqrupa bölmək olar: 1) Yalnız kosmonimlər əsasında düzələnlər: Aygün, Ayulduz, Günəş, Günay, Ulduz, Ulduzə və s. 2) Kosmonim və digər sözlər əsasında düzələnlər: Aybə- niz, Ayqabaq, Ayüz, Ayüzlü, Aysel, Ayxanım, Aytəkin, Günel, Güntəkin və s. Kosmonimlər əsasında düzələn qadın adları sisteminə türk mənşəli ―ay‖ kosmonimi və ərəb-fars mənşəli apelyativlər əsasında düzələn hibrid antroponimləri də daxil etmək olar. Məsələn: Aygül, Aynaz, Aynişan, Aynur, Aynurə, Aymələk, Ay- para, Aysəba və s. Yuxarıda qeyd etdiyimiz qadın adları türk xalqları antro- ponimikası üçün də xarakterikdir. Qırğız antroponimləri siste- mindəki Aynaz, Aynur, Aymaral, Aygümüş, Qulay, Jıldız, Jıldı- zoy, Jıldızqul, Jıldızxan və s., qazax antroponimləri sistemin- dəki Aygül, Aykümis, Ayjamal və s. qadın adları dediklərimizi bir daha təsdiq edir. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, Язизхан Танрыверди 126 kosmonimlər əsasında düzələn qadın adlarının yaranmasında aydınlıq, parlaqlıq, gözəllik kimi motivlər əsas olmuşdur. ə) Bədən üzvlərinin adını bildirən apelyativlər əsasında düzələnlər. Qadın adlarının yaranmasında bədən üzvlərinin adını bildirən apelyativlər ayrılıqda deyil, ya şəkilçi, ya da gözəllik çalarlı sözlərlə birlikdə iştirak etmişdir. Məsələn, Telli, Saçlı, Tellər və s. Ağbəniz, Alyanaq, Alagöz, Qaraqaş, Qara- göz, Qaratel, Qaşqara, Sarıtel və s. Bu sistemə Qələmqaş, Gül- bəniz, Gülyanaq, Gülüzlü, Telqələm və s. kimi hibrid antro- ponimləri də daxil etmək olar. Qeyd olunan antroponimlərdəki türk mənşəli ağ, ay, al, ala, qara, sarı, ərəb mənşəli qələm (―qələm‖ yuxarıdakı antro- ponimlərdə gözəl mənasını ifadə edir) və fars mənşəli gül apelyativləri gözəllik çalarlıdır. Dilimizdə həmin sözlər bədən üzvlərinin adını bildirən sözlərlə işlənərək I növ təyini söz birləşməsi modelində olmuş, sonra isə mürəkkəb sözə çevril- mişdir. Antroponimik vahidə çevrilmə isə daha sonrakı proses- dir və bu prosesdə həmin vahidlərdəki gözəllik çaları əsas olmuşdur. Yuxarıdakı antroponimlərin motivləşməsində iştirak edən mürəkkəb quruluşlu apelyativlərin əksəriyyəti dilimizdə həm apelyativ, həm də antroponimik vahid kimi işlənməkdədir. Məsələn: alyanaq – Alyanaq, alagöz – Alagöz, qaraqaş – Qa- raqaş, qaragöz – Qaragöz, qaratel – Qaratel, sarıtel - Sarıtel, gülüzlü – Gülüzlü və s. f) Say məzmunlu apelyativlər əsasında düzələnlər: Bircə, Bircəbacı, Bircəxanım, Bircəçiçək, Təkbir və s. Bu sistemə Bircənaz, Minzər, Mingül, Minaz, Minnur, Minxal və s. hibrid antroponimləri də daxil etmək olar. Göründüyü kimi, say məzmunlu sözlər həm təklikdə, həm də türk mənşəli gözəllik, hörmət motivli bacı, xanım, çiçək və s. sözlərlə işlənərək bir sıra gözəl qadın adlarının yaranmasında iştirak etmişdir. Təsadüfi deyil ki, hibrid Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 127 antroponimlərdəki say məzmunlu vahidlər də məhz gözəllik çalarlı ərəb-fars mənşəli apelyativlərlə (gül, naz, zər, nur, xal) birlikdə antroponim yaradıcılığında iştirak etmişdir. g) Vaxt, zaman anlayışlı apelyativlər əsasında düzələnlər: Yazgül, Yazdagül, Yazçiçək, Yaygül, Gülyaz, Gülertə, Gülerkən və s. Antroponimikamızdakı vaxt, zaman anlayışlı, alınma apelyativli Bahar, Mayisə, Maygül, Gülsəhər və s. antroponim- lər kimi, yuxarıda qeyd etdiyimiz antroponimlər də gözəllik çalarlı, gözəllik motivlidir. Çünki qeyd olunan antroponimlər- dəki apelyativlər, xüsusən də fəsil anlamlı ―yaz‖ və yuxarıdakı hibrid antroponimlərdə iştirak edən fars mənşəli ―gül‖ sözü elə gözəlliyin rəmzidir. 2. Titullar və qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər əsasında düzələnlər. Titulların antroponim yaradıcılığında, o cümlədən qadın adlarının yaradılmasında məhz hörmət mənası ifadə etdiyinə görə işlənməsini, qohumluq münasibəti bildirən sözlərdə də (təbii ki, qadın cinsinə aid olan və hər iki cinsi ifadə edən sözlər nəzərdə tutulur) bu keyfiyyətin olmasını nəzərə alaraq onları bir qrupda təqdim edirik. Bu tip antroponimləri aşağıdakı yarımqruplara bölmək olar: 1) Yalnız titullar əsasında düzələnlər: Ağabəyim, Ağabanu (hibriddir, xanım anlamlı ―banu‖ fars mənşəlidir), Ağaxanım, Bəyim, Bəyimxanım, Xanım, Xanımağa, Xatın və s. 2) Yalnız qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər əsa- sında düzələnlər: Anabala, Anabacı, Anagəlin, Nənə, Nənəbacı və s. 3) Titul və qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər əsasında düzələnlər: Ağabacı, Ağadostu (hibriddir), Ağanənə, Anaxanım, Balaxanım, Bibixanım, Xanbacı, Xanımbacı, Şah- bacı (hibriddir, ―şah‖ fars mənşəli tituldur), Şahnənə və s. Titul və qohumluq münasibəti bildirən apelyativlər qadın cinsini bildirən ―qız‖ və ―bikə‖ sözləri ilə də bir sıra antroponimlərin Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|