Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 91 igid mənasını ifadə edir. Lakin ər sözü müasir ədəbi dilimizdə həmin mənada deyil, qadının həyat yoldaşı mənasında işlənir. Qurxan. Müasir antroponimlərimiz sistemində az işlənən ―Qurxan‖ antroponiminin hər iki komponenti arxaikləşmişdir. Dağ anlamlı ―qur‖ vahidi ―Qazbəy, Qazxan, Qor, Qorxan, Qır- xan, Qurxan və s. kimi antroponimik vahidlərimizdə mühafizə olunmuşdur (184-108). ―Xan‖ sözü müasir ədəbi dilimizdə qə- dim türk dilindəki el başçısı, hakim, hökmdar, cənab, ağa mə- nalarını (71-467) itirmişdir. Bu titul türk mənşəli (Xan, Xanlar, Ataxan, Ağaxan, Qardaşxan, Elxan və s. kimi kişi adları; Xanqızı, Xanbacı və s. kimi qadın adları) və hibrid (Əzizxan, Əhmədxan, Muradxan və s.) antroponimlər tərkibində işlən- məkdədir. Domrul. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ dastanının antroponimi- kasına daxil olan və antroponimikamızda 1960-cı illərdən son- ra işlənməyə başlayan antroponimlər sırasına daxildir. Apelya- tivi ―həyat verən, həyat başlanğıcı‖ mənasında olub (122-69), müasir ədəbi dilimizdə arxaikləşmişdir. Elçin. Bu antroponimin 1-ci hissəsindəki “el‖ sözü mü- asir ədəbi dilimizin lüğət tərkibində işlənir. ―Çin‖ sözü isə qədim türk dilində güc, qüdrət mənasında olmuş, müasir ədəbi dilimizdə həmin mənalarda arxaikləşmiş və yalnız“çin olmaq‖, ―çin çıxmaq‖ kimi ifadələrdə yaşamaqdadır. “ Elçin‖ igidlik motivi əsasında formalaşan antroponimlər sırasına daxildir. Eltəkin. Bu antroponimdəki ‖el‖ sözü qədim türk dilində tayfa birliyi, xalq, dövlət və ölkə anlamında işlənmişdir (71- 168-169). Müasir ədəbi dilimizdə ―el‖ sözü dövlət qurumu mə- nasında işlənmir. ―Təkin//tegin‖ vahidi isə şahzadə anlamlıdır, müasir ədəbi dilimizdə arxaikləşmişdir. Elturan. Müasir antroponimikamızda az işlənən ―Eltu- ran‖ antroponimindəki ―turan‖ toponimik vahidi ―tur‖ teonimi əsasında yaranmışdır. Müasir ədəbi dilimizdə ümumi leksik vahid kimi işlənmir. Qədimdə Orta Asiyada türklərin yaşadığı Язизхан Танрыверди 92 yerin adı olub (4-53). Azərbaycan onomastik vahidlər sistemində ―Turan‖ yalnız antroponimik vahid kimi işlənirsə, türk xalqlarının onomastik vahidlər sistemində təkcə antropo- nim kimi deyil, həm də toponim kimi işlənməkdədir. Məsələn, Tuvada Turan çayı (Uyuk-Turan) və Turan şəhəri, türklərin şərq qolu ilə bağlı arealda Toran, Toranqul, Tura və s. (187- 101). Eymur. Etnonim əsasında yaranan antroponimlərdəndir. ―Eymur‖ sözü etnonim kimi F.Rəşidəddinin ―Oğuznamə‖sində böyük ordusu və əsgəri olan (165-40) mənada izah olunmuşdur, apelyativi arxaikləşmişdir. Ərtoğrul. İgidlik, güclülük motivi əsasında formalaşan ―Ərtoğrul‖ antroponiminin hər iki komponenti müasir ədəbi dilimiz baxımından arxaikləşmişdir. ―Ər‖ sözünün müasir ədəbi dilimizdə yalnız qadının həyat yoldaşı mənasında işlənmə- sindən bəhs etmişik. ―Toğrul‖ vahidi isə qədim türk dilində şa- hin, qartal anlamlı zooleksem kimi işlənib, müasir ədəbi dili- mizdə arxaikləşmişdir. Ərol. Müasir antroponimikamızda az təsadüf olunan an- troponimlər sırasına daxildir. Birinci söz igid anlamlı arxaik ―ər‖, ikinci söz isə müasir ədəbi dilimizdə yarımmüstəqil fel ki- mi işlənən ―olmaq‖ felinin kök hissəsidir, felin əmr formasında II şəxsin təkindədir. ―Ərol‖ antroponiminin semantikası ―igid ol‖ kimi izah oluna bilər. Yüzbaşı. Titul əsasında yaranıb, müasir antroponika- mızda az müşahidə olunan (familiyalarda mühafizə edilmişdir. Məsələn, Yüzbaşov) ―Yüzbaşı‖ antroponiminin apelyativi titul kimi arxaikləşmişdirsə də, həmin titulun komponentləri olan ―yüz‖ və ―baş‖ sözləri müasir ədəbi dilimizin lüğət tərkibində işlənməkdədir. Yelmar. Antroponimikamızda az işlənən hibrid antropo- nimlərdəndir. ―Yel‖ vahidi türk mənşəli ―ilan‖ zoolekseminin qədim forması olan ―yılan‖ vahidinin dialektdə mühafizə olun- Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 93 muş variantıdır. ―Yelmar‖ sözü əksər şivələrimizdə yel- mar//yeremal//yelemar şəklində ―ilan‖ mənasında işlənməkdə- dir (86-55). ―Yelmar‖ antroponiminin ikinci hissəsi olan ilan anlamlı ―mar‖ sözü isə fars mənşəlidir, ədəbi dilimiz baxımın- dan arxaikləşmişdir. Deməli, ―Yelmar‖ antroponiminin forma- laşmasında ilan anlamlı iki zooleksem iştirak etmişdir. Əlavə edək ki, eyni mənanı bildirən iki leksik vahidin bir məfhum ifadə etməsi dilimizin həm apelyativ, həm də onomastik, konkret desək, antroponimik leksikasında (əsasən, hibrid antro- ponimlərdə) müşahidə olunur. Məsələn, Azərbaycan antroponi- mik vahidlər sistemindəki Yazbahar (―yaz‖ türk mənşəli, ―bahar‖ fars mənşəli), Gülçiçək (―gül‖ fars mənşəli, ―çiçək‖ türk mənşəli), Şiraslan (―şir‖ fars mənşəli, ―aslan‖ türk mənşəli) və s. kimi əsl şəxs adları, Uzundraz Məhəmməd (―uzun‖ türk mənşəli, ―draz-deraz‖ fars mənşəli) kimi ləqəblər bu qə- bildəndir. Gəray. Müasir antroponimikamızda işlək adlar cərgəsin- də olan ―Gəray‖ adının etimologiyası barədə müxtəlif fikirlər vardır. H.Əliyev yazır: ―Gəray‖ mənşəcə monqol sözü olub, ―əməkdar‖, ―ləyaqətli‖ deməkdir. Lakin monqollarda bu sözün işlədilməsi faktlarına çətin təsadüf edilir. Ehtimal ki, ―gəray‖ yunan dilindən alınmış ―qerayos‖ sözündən olmuş, bu da ―şərəfli‖, ―qocaman‖ deməkdir (76-74). B.Abdullayevin fikrin- cə, ―gəray‖ sözü bəzi türk dillərində ―şumlanmış yer, sürülmüş sahə‖ və kotan mənasında işlədilən ―gər‖ sözündən və -ay şəkilçisindən düzəlib, ―yer sürən, kotançı‖ mənasındadır (4-33). O.Mirzəyev ―Gəray‖ antroponiminin izahında leksik-semantik xüsusiyyəti əsas götürməyərək yazır: ―Gəray adının hərfi mənası məlum deyil. Lakin tayfa adının şəxs adına çevrilməsi üçün bunun bir o qədər də əhəmiyəti yoxdur. Burada əsas amil Gəray adında hökmdar və sərkərdələrin şöhrətidir‖ (122-123). M.Adilov ―Gəray‖ antroponimindəki ―gər‖ hissəsi ilə ―Koroğ- lu‖ antroponimindəki ―kor‖ hissəsini qədim türk dilində qeyri- Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|