Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis”dəki antroponimlərin XIX əsrə qədərki Azərbaycan ədəbiyyatında işlənən antroponimlərlə bağlılığı “
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 55 məni el əsgəri və sərkərdəsi Elxan isə sevildi. Onun adı tezliklə Azərbaycanda ən çox yayılmış, bu gün də ən çox qoyulan ad- lardan birinə çevrildi‖ (122-72-73), ―...tanıdığımız Samurlar otuzuncu illərin sonunda, Böyük Vətən müharibəsi ərəfəsində dünyaya gəlib. Bu isə o zaman idi ki, Samur çayından Samur- Dəvəçi kanalı çəkilirdi... Böyük ictimai hadisə şəxs adlarına təsir etməyə bilməzdi‖ (122-195), ―Nə qəhrəman Babəkdən əvvəl, nə də ondan min il sonra bu ada azərbaycanlılar arasında rast gəlmirik. İgid Babəkimizin adını məscidlər, müctəhidlər əsrlər boyu xalqdan gizlətmişlər. Yalnız Sovet hakimiyyəti illərində alimlərimiz, ədiblərimiz, incəsənət ustalarımız qəhrə- manı öz elinə tanıtdırıb, sevdirmişlər‖ (122-38) və s. Müəllifin izahları qeyd olunan antroponimlərin XX əsrin 20-ci illərindən sonra yarandığını göstərir. ―Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri‖ isə Osman Mirzəyevin fikirlərinin qeyri-dəqiq olduğunu təsdiq- ləyir. Belə ki, həmin mənbənin 67-ci səhifəsində Aydın (Əli Aydın oğlu), 29-cu səhifəsində Elxan (Nəbi Elxan oğlu), 55-ci səhifəsində Qorxmaz (Səid Qorxmaz oğlu), 100-cü səhifəsində Gülüş (Gülüş Dürmüş oğlu), 155-ci səhifəsində Samur (Samur Dilənçi oğlu), 35-ci səhifəsində Babək (Əli Babək oğlu) antroponimi işlədilmişdir. Bu faktlar bir daha təsdiq edir ki, haqqında bəhs etdiyimiz şəxs adlarının Azərbaycan antropo- nimləri sistemində işlənmə tarixi ən azı XVII yüzilliklə bağ- lıdır. ―Dəftər‖dəki antroponimləri quruluşuna görə 3 istiqamət- də sistemləşdirmək olar: sadə quruluşlu antroponimlər (Aydın, Bayram, Ceyran, Öküz...), düzəltmə antroponimlər (Sabunçu, Topçu, Dəmirçi, Köçəri, Çıraqlı, Mehmanlı, Ələmdar, Bəşiri, Şikari...), mürəkkəb quruluşlu antroponimlər (Atlıxan, Tanrı- verdi, Babaqoca, Gündoğdu, Yeldəmir, Qaraöküz, Qaraayaz, Ocaqqulu...). ―Dəftər‖də düzəltmə quruluşlu antroponimlər sa- də və mürəkkəb quruluşlu antroponimlərə nisbətən az müşahidə edilir. Əlavə edək ki, mürəkkəb quruluşlu antroponimlər Язизхан Танрыверди 56 sistemində tanrı, qulu və pir komponentli vahidlər üstünlük təşkil edir. Məsələn, tanrı (Tanrıverən, Tanrıverdi, Tanrıvermiş, Tanrıqulu...), qulu (Allahqulu, Ocaqqulu, Əliqulu, Bayramqulu ...), pir (Piri, Pirverdi, Pirbudaq, Pirağa, Pirəli ...). Təqdim etdiyimiz tezislər ―Tiflis əyalətinin müfəssəl dəf- təri‖ndə işlədilmiş antroponimlərin kompleks şəkildə tədqiqata cəlb edilməsinin vacibliyini bir daha təsdiqləyir. “Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis”dəki antroponimlərin XIX əsrə qədərki Azərbaycan ədəbiyyatında işlənən antroponimlərlə bağlılığı “Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis‖də işlənən antroponimlə- rin tarixi-linqvistik prizmadan tədqiqi təkcə dilçilik deyil, həm də ədəbiyyatşünaslıq, tarix, etnoqrafiya və s. baxımından əhəmiyyətlidir. ―Dəftər‖dəki antroponimlərin motivləşmə me- yarları, leksik-semantik qrupları, morfoloji və sintaktik xü- susiyyətləri barədə müəyyən fikirlər söylənilsə də (Bax: Ə.Tan- rıverdi. “Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis‖də antroponimlər. Onomastika, I. Bakı, 2004, s.5-10), onların XIX əsrə qədərki Azərbaycan ədəbiyyatında işlənən antroponimlərlə bağlılığı, demək olar ki, öyrənilməyib. Heç şübhəsiz ki, belə bir istiqa- mətdə araşdırmanın aparılması tarixi antroponimiya və ədəbiy- yatşünaslıq baxımından bir sıra maraqlı cəhətləri aşkarlaya bilər. “Dəftər‖dəki antroponimləri XIX əsrə qədərki Azərbay- can ədəbiyyatında işlənən antroponimlərlə müqayisəli şəkildə tədqiq etməzdən əvvəl, XVI əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Məhəmməd Füzulinin təxəllüsünün “Dəftər‖də əsl şəxs adı kimi işlənməsindən bəhs etmək lazım gəlir. Çünki tədqiqatçılar ―Füzuli‖ təxəllüsünün şəxs adına çevrilməsini daha çox XX yüzilliklə bağlayırlar. Məsələn, Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 57 O.Mirzəyev yazır: ―...Onun təxəllüsünün geniş yayılmış oğlan adına çevrilməsi isə, əsasən, son onilliklərin hadisəsidir, birinci növbədə, şairin 400 illik yubileyinin keçirilməsi ilə əlaqədar- dır‖. “Dəftər‖də rast gəlinən ―Füzuli Süleyman oğlu‖ antropo- nimik modelindəki ―Füzuli‖ adı isə təsdiq edir ki, Füzuli təxəl- lüsü ən azı XVIII yüzillikdə əsl şəxs adına çevrilib. Bu da Fü- zuli təxəllüsü əsasında əsl şəxs adının yaranmasını XX yü- zilliklə, dəqiq desək, onun 400 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bağlayan tədqiqatçıların qənaətlərinin düzgün olmadığını təsdiqləyir. Burada O.Mirzəyevin başqa bir fikrini də xatırlat- maq yerinə düşür: ―Mehman. Farsca ―qonaq‖ deməkdir. İkihe- calı olduğundan və samitlə bitdiyindən oğlanlara verilir. Nisbə- tən cavandır. Əsasən, Süleyman Rəhimovun eyniadlı povestin- dən sonra yaranmışdır‖ (122-139). “Dəftər‖də Əli Mehman oğlu, Vəli Mehman oğlu və s. kimi antroponimik modellərə rast gəlinir. Bu fakt, bir tərəfdən, O.Mirzəyevin fikirlərinin qeyri- dəqiq olduğunu göstərirsə, digər tərəfdən, ―Mehman‖ an- troponimik vahidinin ən azı XVII-XVIII əsrlərdə yarandığını təsdiq edir. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖dakı antroponimik modellərə daxil olan bir sıra adlar ―Dəftər‖də eynilə işlənib: Dədə Qorqud - Qorqud Mirzə oğlu, Ulaş oğlu Salur Qazan – Bədirxan Qazan oğlu, Baybörə oğlu Bamsı Beyrək – Bamsı Çayam oğlu, Qara- günə oğlu Qarabudaq – Pirməhəmməd Qaragünə oğlu, Bayındır xan – Durmuş Bayındır oğlu və s. ―Kitab‖dakı şəxs adlarının bir qisminin ―Dəftər‖də eynilə işlənməsi ənənəvilik, tarixilik, xüsusən də soykökə dərindən bağlılığın göstəricisi kimi çıxış edir. Nizami Gəncəvinin poemalarında işlənən İskəndər, Bəh- ram, Fərhad, Məcnun, Şəkər və s. ―Dəftər‖də daha çox müşahi- də olunan adlar sırasındadır. Məsələn, Əli İskəndər oğlu, Bəh- ram Əli oğlu, Əli Fərhad oğlu, Balaxan Məcnun oğlu, Əhməd Şəkər oğlu... Hətta ―Dəftər‖də elə antroponimik modellərə rast Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|