F. I. Haydarov, N. I. Xalilova psixologiya fanlarini qitish metodikasi

5.Tashkilotchilik malakalari: 
— bolalar jamoasini uyushtira bilishi; 
— turli sharoitlarda bolalar jamoasini boshqara olishi; 
— bolalarni nimalardir bilan qiziqtirib, ularni faollashtira olishi; 
19 

---

— amaliy masalalarni hal etishda zini bilim va tajribalarini 
ustalik bilan tez q llay olishi. 
6. Kommunikativ malakalari: 
— bolalarni ziga jalb etishni bilishi; 
— bolalar va ota-onalar bilan maqsadga muvofiq 
pedagogik munosabatlarni tiklashni bilishi; 
— bolalarni jamoalararo va jamoa ichidagi zaro munosabatlarini 
tartibga solishni bilishi; 
— bolalar va ota-onalar bilan tashqaridan aloqa bo -
lashni bilishi. 
7.Gnostik malakalari: 
— bolalarning asab psixik taraqqiyot darajasini aniqlay 
bilishi; 
— zining tajribasi va pedagogik faoliyat natijalarini 
tanqidiy tahlil qila olishi; 
— boshqa qituvchilarning tajribalarini rganib, undan 
(nazariy va amaliy tomondan) t ri xulosa chiqara olishi; 
— psixologik va pedagogik adabiyotlardan foydalanishni bilishi; 
— quvchilarni t ri tushunib, ularning xulq-atvori sabablarini 
tushuntirishni bilishi. 
Mnsoniy xislatlari: 
— pedagogik mahoratini takomillashtirishga intilishi; 
— quvchilarni tarbiyalash dasturini ishlab chiqish va uni amalga 
oshirish qobiliyati; 
— zini, quvchi rniga q yib b lib tgan hodisalarga 
uning nazari bilan qaray olishi; 
— awalgi voqealar hodisalar va tarbiyalanuvchi shaxsiga yan-
gicha qaray olishi; 
— zining quvchiga pedagogik ta'siri natijalarini oldindan 
k ra bilishga intilishi. 
Shunday qilib, k rsatib tilgan modelning asosiy tuzilishi 
tariqasida quyidagilar keltiriladi: 
— shaxsning jamoatchiligi va kasbiy y nalishi; 
— pedagogik mahorat va qobiliyati; 
— xarakterning psixologik xususiyatlari; 
— bilish faoliyati; 
- qituvchi shaxsining bolalarni kasbga tayyorlash ishlari 
darajasidagi umumiy taraqqiyoti. 
Professiogramma yoshlarga zlarining kelgusida qituvchilik 
kasbini t ri va ongli ravishda tanlab olishlariga yordam beradi. 
Pedagoglik kasbi ma'lumki har kimning ham q lidan 
kelavermaydi. Pedagogik faoliyatdagi yutuqlarga faqat shu kasbga 
20 

---

qiziqqan, shu faollik bilan shu ullanishga moyil oqibat natijasida esa 
pedagogik qobiliyatga ega b lgan kishilargina erisha oladi. 
Qobiliyat — bu kishining biror faoliyatga yaroqliligi va shu 
faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirishdir. 
Pedagogik qobiliyat - t»u qobiliyat turiaridan biri b lib, 
kishining pedagogik faoliyatga yaroqliligini va shu faoliyat bilan 
muvaffaqiyatli shu ullana olishini aniqlab beradi. 
Uzoq yillar olib borilgan tadqiqotlar, pedagogik qobiliyatlar 
murakkab va k p qirrali psixologik bilimlardan iboratliligini k rsatib 
beradi. Ana shu tadqiqot ma'lumotlaridan foydalanib, pedagogik 
qobiliyat tuzilishida muhim rin egallaydigan qator komponentlarni 
ajratib k rsatish mumkin. 
Didaktik qobiliyatlar — bu bolalarga quv materialini aniq va 
ravshan tushuntirib, oson qilib yetkazib berish, bolalarda fanga 
qiziqish uy otib, ularda mustaqil faol fikrlashni uy ota oladigan 
qobUiyatdir. Didaktik qobiliyatga ega b lgan qituvchi zarurat 
tu ilganda qiyin quv materialini osonroq, murakkabro ini 
soddaroq tushunishi qiyin b lganini tushunarliroq qilib 
quvchilarga moslashtirib bera oladi. 
Akademik qobiliyatlar — matematika, fiziks, biologiya, ona 
tili, adabiyot, tarix va boshqa shu kabi fanlar sohasiga xos 
qobiliyatlardir. Qobiliyatli qituvchi z fanini faqat kurs 
hajmidagina emas, balki atroflicha keng, chuqur bilib bu sohada 
erishilgan yutuqlar va kashfiyotlarni doimiy ravishda kuzatib 
borib, quv materialini mutlaqo erkin egallab unga katta qiziqish bilan 
qaraydi hamda ozgina b lsada tadqiqot ishlarini olib boradi. 
K pchilik tajribaU pedagoglarning aytishlaricha, qituvchi z 
fani b yicha bunday yuksak bilim saviyasiga erishishi boshqalarni 
qoyil qilib hayratda qoldirishi, quvchilarda katta qiziqish uy ota olishi 
uchun yuksak madaniyatli har tomonlama keng bilimdon b lishi 
lozim. 
Perseptiv qobiliyatlar — bu quvchining tarbiyalanuvchining 
ichki dunyosiga kira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, quvchi 
shaxsini vaqtinchalik, psixik holatlari bilan bo liq nozik 
tomonlarini tushuna bilishdan iborat qobiliyatlardir. 
Nutq qobiliyati - kishining z tuy u hislarini nutq yordamida 
shu bilan birga mimika va pantomimika yordamida aniq va ravshan 
qilib ifodalab berish qobiliyatidir. 
Tashkilotchilik qobiliyati — bu birinchidan, quvchilar 
jamoasini uyushtira bilish, unda jamoani jipslashtira olish va 
ikkinchidan, zining shaxsiy ishini t ri tashkil qila olish 
qobiliyatidir. 
21 

---

Avtoritar qobiliyat — qituvchining rostg ylik, irodaviy 
uddaburonligi, zini tuta bilishi, farosatliligi, talabchanligi kabi 
irodaviy xislatlari hamda qator shaxsiy xislatlarga shu bilan birga 
quvchilarning tarbiyasida javobgarlikni his etish uning e'tiqodi, 
quvchilarga ma'naviy va ma'rifiy e'tiqodni singdira olishga ishonch 
kabi xislatlarga ham bogiiqdir. 
Kommunikativlik qobiliyati — bu bolalar bilan muloqotda 
boiishga quvchilarga yondashish uchun t ri yoi topa bilishga 
ular bilan pedagogik nuqtayi nazardan maqsadga muvofiq zaro 
aloqa bogiashga pedagogik taktning mavjudligjga qaratilgan 
qobiliyatdir. 
Pedagogik takt psixologiyasini rganishida psixolog I.V.Straxov 
benihoya katta hissa q shgan. Uning fikricha, bunda muhimi — 
quvchilarga ta'sir etishning eng qulay usullarini topa bilish tarbiyaviy 
ta'sirni q llashda maqsadga muvofiq pedagogik choralarga e'tibor 
berish, aniq pedagogik vazifalarni hisobga olgan holda, quvchi 
shaxsining psixologik xususiyatlari va imkoniyatlari hamda mazkur 
pedagogik holatlarini hisobga olish zarurdir. 
Pedagogik xayol — bu kishining quvchilar shaxsini tarbiyaviy 
tomondan loyhalashtirganda z ish harakatlarining natijasini 
oldindan k ra bilishda namoyon boiadigan maxsus qobiliyatdir. 
Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati - bu qobiliyat bir 
vaqtning zida diqqatni bir qancha faoliyatga qarata olishda namoyon 
b lib, qituvchi ishida oyat muhim ahamiyatga egadir. 
Yuqorida k rsatib tilgan qobiliyatlardan tashqari qituvchi 
inson shaxsining maqsad sari intilishi uddaburonlik, 
mehnatsevarlik, kamtarlik kabi qator insoniy xislatlarga ega b lishi 
lozimdir.