Fanidan kurs ishi mavzu: bolalar nutqini o'stirishda ko'rgazmalilikni o'rni

2.1 Ta’lim muassasalarida bolalar nutqini o‘stirish jarayonini tashkil etish
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar nutqini rivojlantirish ishlara tegishli dastur asosida amalga oshiriladi, jnazkur dasturda atref-olam haqidagi bilimlar doirasi, tegishli lug‘at hajmi hamda bo alarning har bir yosh bosqichida o‘zlashtirishlari lozim bo‘lgan m-itqiy mahorat va ko‘nikmalari belgilab qo‘yilgan bo‘lib, u muayyan shaxs sifatlarini tarbiyalashni ko‘zda tutadi (masalan, dialo.gik nutqni rivojlantirishda dastur kirishimlilik, xushmuomalalik, bosiqlik kabi sifatlami tarbiyalash zarurligini ta’kidlaydi). Nutqni rivojlantirish dasturi ham, umuman olganda, xuddi «Maktabgacha ta’lim muassasalarida tarbiyalash va ta’lim berish dasturi» kabi ilmiy asoslarga qurilgan. U butun mazmuni bilan maktabgacha ta’lim nazariyasini amalga oshirishga, ya’ni bola shaxsini har tomonlama rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Dastur asosini psixologiya va turdosh fanlarning bolaning og‘zaki nutqni egallab olganligi hamda bilish faoliyatining o‘ziga xosligi haqidagi ma’lumotlar tashkil etadi, bu esa turli yosh bosqichlarida bolalarga nisbatan talabning hajmi va izchilligini belgilaydi.
Dastumi o‘rganishni nutqni rivojlantirishning asosiy vazifalarini eslatib o‘tish bilan boshlash mumkin. So‘ngra bitta guruh misolida ushbu asosiy vazifalaming mazmuni qandayligini va u dastuming qaysi bo‘limlarida uclirashini ko‘rsatish zarur. Yuqorida qayd etilgan jamoaviy muhokama singari tarbiyachiga boshqa yosh guruhlari dasturlarining matnLarini o‘rganib chiqish taklif etiladi. Navbatdagi mashg‘ulotda dasturiy materialni alohida vazifalar bo‘yicha qiyosiy tahlil qilish o‘tkaziladi, materialni yosh guruhlarida izchil ravishda murakkablashtirib borish qayd etiladi. Maktabgacha tarbiya sohasi xodimiga dastumi yakka tartibda va ayni paytda jamoa bo‘lib o‘rganishga to‘g‘ri celadi. Maktabgacha ta’lim muassasasi mudirasi yoki katta tarbiyachi har yili sentabr oyida tarbiyachilarning o‘z yosh guruhlari ucl un dastuming tegishli talablarini ajratib olishlari, ulami o'zlarining yosh guruhlariga moijallangan dasturiy talablar bilan ko‘rgazmali t qqoslash, aralash guruhlar dasturi bilan ko‘rgazmali taqqoslash uchsin nutqni rivojlantirish dasturini tarbiyachilar ishtirokida jamoaviy iiuhokama qilishni o‘tkazishlari lozim.
Maktabgacha ta’limni rivojlantirish uchun quyidagilami amalga
oshirish lozim bo‘ladi:
• malakali tarbiyachi va pedagog kadrlarni ustuvor ravishda
tayyorlash;
• maktabgacha ta’limning samarali psixologik-pedagogik uslublarini izlash va joriy etish;
• molalami oilada tarbiyalashni tashkiliy, psixologik, pedagogik
va uslubiy jihatdan ta’minlash;
• Zamonaviy o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, texnik vositalar,
o‘yinchoqlar va o‘yinlar yaratish hamda ulami ishlab chiqarish;
• maktabgacha yoshdagi bolalarni xalqning boy madaniy-tarixiy merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida ma’naviyaxloqiy jihatdan tarbiyalash uchun shart-sharoitlar yaratish;
• maktabgacha ta’lim muassasalarining har xil turlari uchun
turli variantlardagi dasturlami tanlab olish, maktabgacha tarb yaning barcha masalalari bo‘yicha malakali konsultatsiya
xizmati ko‘rsatish imkoniyatini yaratish;
• Maktabgacha tarbiya va sog‘lomlashtirish muassasalari
tarmog‘ini qo‘llab-quwatlash va rivojlantirish mexanizmini
ishlab chiqish kabi vazifalami maqsad qilib qo‘yadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi turlari ota-onalar tomonidan tanlanadi. Maktabgacha ta’lim muassasasiga bolalarni qabul qilish tartibi, ulami bir muassasadan ikkinchisiga ko‘chirish, muassasadan chiqarish davlat muassasalarida Xalq ta’limi vazirligi tomonidan belgilangan tartibda, davlatga qarashli bo‘lmagan maktabgacha ta’lim muassasalarida esa, muassasaning Ustavi bilan belgilanadi. Aqliy va jismoniy rivojlanishda kamchiliklari mavjud bo‘lgan bolalar uchun maxsus maktabgacha ta’lim muassasalari yoki guruhlar tashkil etish ham maktabgacha ta’lim muassasasi to‘g‘risidagi Nizomda ko‘rsatib o‘tilgan. Har bir sohada bo'lganidek, maktabgacha ta’lim tizimida ham maktabgacha ta’lim muassasalariga tegishli ma’lumotga, kasb tayyorgarligiga hamda yuksak axloqiy fazilatlarga ega boigan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiga egadirlar. Ta’limni boshqarish bo‘yicha vakolati davlat organlari tomonidan pedagogik kadrlami tayyorlash, qayta tayyorlash va ulaming mak kasini oshirish, kasb sifatini raqobatbardoshlik darajada saqlab turish ta’ ainlanadi. Maktabgacha ta’lim muassasalari pedagogik kadrlaoing o‘quv pedagogik vazifasi maktabgacha ta’lim muassasa turiga- davlat talablaridan kelib chiqqan holda Xalq ta’limi vazirligi tom midan belgilanadi. Ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalari, mutaxassislar tomonidan tavsiya etilgan yangi dasturlar, metodik qo‘llanmalar, didaktik materiallami joriy etish uchun shart-sharoitlami ta’minlaydi. Pedagogik kadrlarning o‘zaro munosabatlari hamkorlik, demokratiya, hurmat, shaxsning o‘z qadr-qimmatini bilishni e’tirof pedagogikasi asosida quriladi. 0 ‘zbekiston Respublikasining maktabgacha tarbiya konsepsiyasida ham belgilangan bosh maqsad va vazifalar maktabgacha ta’lim muassasalari uchun yozilgan yangi dasturlar mazmunini amalga oshirishga qadar aniqlana boradi. Maktabgacha ta’lim muassasasida bolaning o'sishidagi psixologik va etnopsixologik xususiyatlarga asoslanib, ta’lim-tarbiya tizimida odob estetik, musiqiy-badiiy, jismoniy tarbiyani birinchi o‘ringa chiqarish, gramatikani bu qadar majburiy o‘rgatmaslik lozim bo‘ladi. Shunday yo‘l bilan maqsad asosida vazifa va usullar belgilanadi hamda rivojlantiriladi.
Maktabgacha ta’lim muassasasining asosiy vazifalaridan biri bolalaming o‘z xalqining badiiy tilini o‘zlashtirib olishlari natijasida ularning to‘g‘ri og‘zaki nutqini shakllantirishdan iboratdir. Bu umumiy vazifa quyidagi maxsus vazifalardan iborat: nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash, lug‘atni boyitish, mustahkamlash va faollashtirish, nutqning grammatik to‘g‘riligini takomillashtirish, og'zaki (dialogik) nutqni shakllantirish, ravon nutqni rivojlantirish, badiiy so‘zga qiziqishni tarbiyalash, savod o‘rgatishga tayyorlash. Bolalar nutqini rivojlantirishni tegishli dastur asosida amalga oshirish zarur. Ushbu dasturda atrof-olam haqidagi bilimlar doirasi va lug‘at hajmi, har bir yosh bosqichida bolalarda shakllanishi lozim bo‘lgan nutqiy mahorat va ko‘nikmalar belgilangan bo‘lib, u shaxsning muayyan sifatlarini (kirishimlilik, xushmuomalalik, bosiqlik) tarbiyalashni ko‘zda tutishi lozim.
Nutqni rivojlantirish dasturi ilmiy asoslarga qurilgan bo‘lib, u butun mazmuni bilan bola shaxsini har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan. Nutqni rivojlantirish dasturi bola faoliyatining o‘quv, o‘yin, mehnat va maishiy kabi shakllarida amalga oshadi. Jamoat tarbiyasi sharoitida ta’lim - bola nutqini shakllantirishning yetakchi vositasi hisoblanadi. Ona tilini o‘qitish - bolalaming bilish qobiliyatini rejali, aniq maqsadni ko‘zlagan holda rivojlantirish, ularning atrof-olam haqidagi eng oddiy bilimlami va tegishli lug‘atni o‘zlashtirish, nutqiy mahorat va ko‘nikmalami shakllantirish jarayonidir. Maktabgacha yoshdagi bolalami o‘qitishning asosiy shakli - mashg‘ulotlardir.
1 yoshdan3 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqinirivojlantirishgadoir
mashg‘ulotlami didaktik o‘yinlar, ermak o‘yinlar, sahna ko‘rinishlari
shaklida o‘tkazish tavsiya qilinadi. Ular nafaqat ko‘ngilochar tusga,
balki albatta ta’lim tusiga ega bo‘lishi lozim.
3 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirish emotsional tusga ega bo‘lishi lozim. Bunda ko‘rgazmaviylik, o‘yin usullari va didaktik o‘yinlami keng qo‘llash zarur.
5 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirishga
doir mashg‘ulotlar muayyan vazifaga ega - ya’ni u bolalarni maktabda o‘qishga tayyorlashni ko‘zda tutadi.
Mashg‘ulotlarda pedagog nutqiy vazifalardan tashqari o‘quv
faoliyatini yo‘lga qo‘yish qobiliyatini shakllantirish (diqqat-e’tiborli
bo‘lish, pedagog topshirig‘ini tinglash, tushunish va uni aniq bajarish,
bolalar jamoasi oldida fikr oldira olish, tengdoshining javobiga oddiy
baho bera olish va h.k.) vazifasini ham bajaradi.