Filasofiya az: filosofia qxd
Yüklə 4,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| məzdəkizm
hərəkatı mühüm yer tutur. Məzdəkizmin banisi Məzdək (529-cu ildə vəfat etmişdir) əslən Nişapurdan və ya Təbrizdən idi. Məzdəkizmin əsasını işıqla zülmətin mübarizəsi ideyası təşkil edir. Nurlu, xeyirxah başlanğıc iradə və şüura malikdir, zülmət başlanğıc isə kordur. Zülmət başlanğıc bəzən qalib gəlsə də, onun qələbəsi müvəqqəti, təsadüfi və ötəridir. O, gec-tez öz yerini nurlu başlanğıca verməlidir. Orta əsrlərdə Maninin və Məzdəkin təlimləri Azərbaycanda fəl- səfi təfəkkürün xarakterinə və xüsusiyyətlərinə çox güclü təsir göstərmişdir. 80 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org IV əsrdən başlayaraq Azərbaycanın şimalında – Albaniyada xris- tianlığın mövqeləri möhkəmlənir. Alban kilsəsi tarixən təkcə Qafqazda deyil, bütün xristian dünyasında ən qədim kilsələrdən biri olmuşdur. III əsrdə xristianlığın ilk vaizləri Yerusəlimdən və Suriyadan Qafqaza gəlir və öz dinlərini bu regionda, o cümlədən Albaniyada yaymağa başlayırlar. Burada xristian-monofizitlərin ilk icmaları yaranır. IV əsrin ortalarından VII əsrin ortalarına qədər, yəni islam dini bu ölkəyə gətirilənə qədər Albaniyada rəs- mən tanınmış xristianlıq dünyagörüşünün mövcud olmasını nəzərə alsaq, təfəkkürün formalaşmasına bu dinin təsir dərəcəsi- ni təsəvvür etmək olar. Azərbaycan xalqının fəlsəfi və sosioloji fikrinin əsasları folklorda da müşahidə olunur. Bizim eradan əvvəl VII-VI əsrlərə aid olan Midiya əfsanələri – poetik xalq dastanları məlumdur. “Avesta”da bir sıra mifoloji personajlar haqqında dəqiq məlumatlar vardır. Orta əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli yazılı abidəsi olmuş “Kitabi-Dədə Qorqud” bütün dünyada məşhurdur. Bu epos islam dininin regiona gəlişindən bilavasitə əvvəl və islamın ilk üç əsrində baş vermiş hadisələr, qəhrəmanlıqlar barədə hekayətdir. Müdrik Dədə Qorqud bu hadisələrin bilavasitə iştirakçısı və onları epos şəklində təsvir etmiş müəllifdir. Bu eposda müdrik şərqlinin varlıq qanunları barədə düşüncələri, yaranışın məqsədləri haqqın- da, Allah-insan münasibətləri barədə onun mülahizələri ilə tanış olmaq imkanı əldə edirik. Dədə Qorqudun nəsihətləri çox dərin etik məzmuna malikdir: insanın başına gələn bütün fəlakətlər şöhrətpərəstlik, təkəbbür, lovğalıq, tənbəllik, abırsızlıq, acıq və qəzəb kimi saxta dəyərlər doğuran bilməzliyin və yanlış təsəvvür- lərin nəticəsidir. Eposda belə bir ideya da diqqəti cəlb edir ki, insan bilik qazandıqca onun azadlıq səviyyəsi artır. Eposun təlqin etdiyi əsas ibrət dərsi budur: əvvəl özünü dərk et, onda Allahı da, Onun mütləq iradəsi ilə yaranmış dünyanı da dərk edərsən. Kömək üçün Allaha müraciət edəndə, Ona ümid edilməsi bu həqiqətin dərk olunmasının nəticəsi kimi təzahür edir. Azərbaycanda əsl fəlsəfi təfəkkür erkən Orta əsrlərdə, ərəblər bu ölkəni istila edəndən və VII əsrin 40-cı illərində burada islam dini 81 F ә l s ә f ә downloaded from KitabYurdu.org yayılandan sonra yaranmışdır. VIII əsrin əvvəlindən XIII əsrə qədər olan dövr fəlsəfi problemlərin müxtəlifliyi ilə səciyyəvidir. Azərbaycan fəlsəfi fikri özünün ən böyük nümayəndələri Bəhmənyar, Eynəlkuzat Miyanaçi, Şihabəddin Sührəvərdi, Siracəddin Urməvi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Nəsirəddin (Nəsir əd-Din) Tusi və bir sıra başqalarının simasında antik fəl- səfənin, Şərq peripatetizminin, ümumiyyətlə, həqiqi fəlsəfi fikrin nailiyyət lərinin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Peripatetizmin Azərbaycanda yayılması məsələsi ilə əlaqədar, ilk növbədə XI əsrin görkəmli Azərbaycan filosof-peripatetiki, İbn Sinanın şagirdi Bəhmənyarın adını çəkmək lazımdır. Yüklə 4,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|