100
emotsionalliq mu`mkinshiliklerin ha`m t.b. mzertleydi. Ma`selen, satiraliq iskusstvonin` pafosi—bul en`
aldi menen biykarlaw, qa`ha`rli biykarlaw arqali o`mirdin` ekinshi ta`repi tastiyiqlanadi.
Obrazliliqtin` xarakteri boyinsha da iskusstvonin` tu`rlerinin` arasinda u`lken ayirmashiliq bar.
Jivopis`tin`, kinonin` obrazlari o`mirdi onin` formasinda sa`wlelendiredi.
Arxitektura, muzikanin` obrazlari sirttan qarag`anda haqiyqatliqtin` sa`wlelendirilgen fakt ha`m
qubilislarina uqsamaydi. Biraq, haqiyqatinda olay emes. Bul fakt ha`m qubilislardi teren` tu`rde berip,
adamnin` emotsionalliq qabillawin o`z ishine aladi. Ko`rkem a`debiyatta, shig`armada biz obrazliliqtin`
eki tipinin` birligin (ma`selen, epikaliq a`debiyat ha`m lirikaliq poeziya) ko`remiz.
Iskusstvonin` mazmunina keletug`in bolsaq, onda predmetlik—o`mirlik, ideyaliq ha`m
emotsionalliq ta`repleri birlesedi. Ma`selen, ekonomikaliq teoriya mamani ja`miyetti izertlew ob`etkine
aynaldirg`anda onin` o`ndirislik qatnasiqlarinin` ma`nisin izertlep, ma`lim ja`miyetlik rawajlaniwg`a
tiyisli nizamliqlardi izertleydi. Al iskusstvoliq shig`armada konkret adamlar, konkret jag`daylar, olardin`
ta`g`diri, individualliq qatnasiqlari, bastan keshiriwleri arqali joqaridag`i nizamliqlar ko`rinedi.
Ma`selen, «Uris ha`m paraxatshiliq», «Tinish Don», «o`tken ku`nler», «Baxitsizlar», «Xalqabad»
ha`m t.b. Bularg`a adamlardin` individualliq ta`g`diri arqali xaliqtin` ta`g`diri so`z boladi. Sonin` menen
birge iskusstvo — ideologiyanin` formasi.
Shig`armanin` ko`rkem formasina keletug`in bolsaq, onda og`an kompozitsiya, syujet, obrazliq
sabaq g`ana emes, obrazdi a`melge asiratug`in iskusstvonin` «ko`rkem tili de» kiredi. Ma`selen,
shayirdin` obrazli oylap tapqani qosiq boliwi ushin poetikaliq tildi, ritm, rifma siyaqli poetikaliq
so`zdin` «muzikalilig`in» qollanip, so`zge aylandiriliwi tiyis.
Iskusstvo ja`miyetlik qubilis sipatinda ja`miyetlik o`mirdin` barliq sferalari menen baylanisli.
Siyasatqa, pravog`a qarag`anda ekonomikaliq bazisten ta`wir-aq alislawda. Onin` rawajlaniwinda
traditsiya, miyrasliq u`lken rol`ge iye. Sonin` menen birge ko`rkem, estetikaliq ko`zqaraslar
nadstroykanin` bir bo`legi bola otirip, o`zinin` rawajlaniwinin` ha`rbir etabinda payda etken
ekonomikaliq du`zimdi sa`wlelendiredi.
Iskusstvonin` tariyxinda onin` xarakteri ja`miyettin` sho`lkemi menen ha`m miynet bo`linisi menen
belgilenedi.
Ma`selen, Rafael`da, Leonardo da Vinchida Titsian menen salistira otirip, birinshisinin`
tvorchestvosinin` Rimnin` sol waqittag`i gu`lleniwinen g`a`rezli ekenin, ekinshisinin` Florentsiyanin`
sotsialliq jag`dayinan g`a`rezliligin, u`shinshisinin` Venetsiyanin` tariyxiy rawajlaniwi menen baylanisli
ekenligin ko`remiz.
Berdaqtin` do`retiwshiligine xarakteristika bere otirip, oni XIX a`sirdegi qaraqalpaq xalqinin`
sotsialliq-ekonomikaliq, ruwxiy o`mirindegi qarama-qarsiliqli sharayatlar menen baylanistiramiz.
3. Iskusstvoda haqiyqatliqti biliw ja`miyetlik o`mirdin` protsesslerin individuallastirilg`an ko`rkem
obrazlada sa`wleleniwin tu`sinemiz. Iskusstvoda haqiyqatliqti bunday etip sa`wlelendiriw realistlik
boladi.
Sonliqtan da iskusstvo konkretlik, individualliq arqali uliwmaliqti ko`rsetedi.
Uliwma adamzatqa ta`n qubilis tiplendiriw degen ne? Ma`selen, Romeo ha`m Djulettasi,
Lermontovtin` Demoni, Mikalendjelonin` Davidi, Getenin` Fausti. Bulardin` ha`mmesi de berilip
su`yeli ya jek ko`redi, jaqsiliqqa, shinliqqa umtiladi. a`lbette, usi qa`siyetler ha`rtu`rli da`wirdin`
adamlarina ta`n. Biraq bul uliwmaadamzatqa ta`n qa`siyetler konkret-tariyxiyliqtan belgilenbeydi.
Xudojnik, jaziwshi h.i.b. o`z da`wirinin` adamlarinin` sotsialliq belgilerin tiplestiredi. Ma`selen,
Spartak, Stepan Razin, Ernazar Alako`zler o`zlerinin` ko`zqarasi, gu`res metodlari boyinsha ayrilip
turadi. Biraq olardi tuwisqanlastiratug`in uliwmalastiratug`in ko`p na`rseler bar: massani baslawshi
qaharmanlar, xarakter, oylaw obrazi, sezimi, minez-qulqi boyinsha o`zinshelikke iye.
Tiplendiriw — bul konkret, individual qaytalanbaytug`in obrazlarda belgili ja`miyettin` barliq
adamlarina ta`n uliwmaadamzatliq, toparliq, psixologiyaliq belgilerin ashiw boladi.
Tiplendiriw protsesinde ko`rkem fantaziyanin`, oydan tabiwdin` roli joqari. Ma`selen, Xlestakov.
o`mirde Xlestakov bolmag`an, biraq xlestakovshiliq sotsialliq qubilis. Sondan-aq, Sholoxovtin` Grigoriy
Melexovi da, Sh.Seytovtin` o`udaybergen shundiyi da oylap tabilg`an, biraq haqiyqatliq.
Iskusstvonin` biliwge qaratilg`an a`hmiyeti onin` ideyaliq-ta`rbiyaliq a`hmiyeti menen tig`iz
baylanisli. Ideyaliq ha`m biliwlik (poznavatel`naya) funktsiyalari tig`iz baylanisqan. Ma`selen, kitap
oqiwshinin` ya tin`lawshinin` ya tamashago`ydin` iskusstvo shig`armasina reaktsiyasi bul tek
101
haqiyqatliq fakt, qubilislarin, momentlerin ratsionalli biliwge qaratilg`an raektsiyasi emes, al oylaw,
bastan keshiriw, estetikaliq qanaatlaniw reaktsiyasi.
Iskusstvonin` za`ru`rli ja`miyetlik funktsiyasi: adamdi ideyaliq ha`m nravliq ta`rbiyalaw. a`debiyat
ha`m iskusstvo shig`armalari adamda o`mirdi duris tu`siniwge ha`m o`zgertiwge, alding`i ko`zqaraslar
menen isenimlerdi o`zine aliwg`a, xarakter ha`m printsiplerdi qa`liplestiriwge duris tu`siniwge
mu`mkinshilik tuwg`izadi.
Iskusstvo qurallari menen adamdi ta`rbiyalawdin` ma`nisi haqiyqatliqtin` qubilisin duris tu`siniwge,
iskusstvoni, haqiyqatliqti estetikaliq jaqtan duris tu`siniwge alip keledi. Iskusstvoni tu`siniw — bul
onin` ideyaliq-estetikaliq ma`nisin tu`siniw, ko`rkem shig`armanin` go`zzallig`inan la`zzetlene biliwge
uqipti boldiradi.
Bekkemlew ushin sorawlar
1.
Iskusstvonin` jeke tu`ri
2.
Adamlardi ta`rbiyalawda iskusstvonin` roli
A`debiyatlar:
1. Karimov I.A. Uzbekiston: Buyuk kelajak sari. T. 1998
2. Karimov I.A. O`zbekstan XXI a`sirge umtilmaqta. N. 1999
3. Umarov E., Pal A.I. Estetika. T. 1991
4. Borev Yu. Estetika. M. 1989
Dostları ilə paylaş: |