102
Lektsiya 19. Iskusstvonin` tu`rleri
Jobasi:
l. Iskusstvonin` tu`rleri haqqindag`i ta`liymattin` tendentsiyalari.
2 Iskusstvonin` tu`rlerin klassifikatsiyalawdin` printsipleri.
3. Iskusstvonin` geybir tu`rlerinin` spetsifikasi.
4. Iskusstvonin` tu`rlerinin` o`z-ara ta`siri.
l. Bir para bag`darlar iskusstvoni tu`rlerine bo`liw ma`selesinde sub`ektivlik pozitsiyada boladi. Olar
iskusstvoni tu`rlerine qaray bo`liwdin` sebeplilik, zakonliliq jaqlarin real` haqiyqatliqtan emes, al
«absolyutlik ruxtan» ya xudojniktin` o`mirge baylanispag`an «ishki du`n`yasinan» izleydi. Bul
sub`ektivlik tujirimlar birde iskusstvonin` barliq tu`rlerin shatastirip birin birine qosip jiberiwge, birde
olardi birin-birinen ayirip taslawg`a alip keledi.
Ma`selen, a`yyemgi grek filosofi, ob`ektiv ideyalist Platon iskusstvoni tu`rlerine qaray bo`liwge
baylanisli olardi «joqarg`i» ha`m «to`mengi», «jetilgen» ha`m «jetilmegen» dep tujirimladi. Iskusstvo
ideyalari du`n`yasina (demek, o du`n`yag`a) jaqin bolg`an sayin ol bul ideyalar du`n`yasin teren` ha`m
ju`da` tikkeley biliwge mu`mkinshilik beredi, sonliqtan, bul joqari iskusstvo dedi Platon. Onin`
tu`sindiriwinshe iskusstvo predmetler, zatlar du`n`yasina jaqin bolg`an sayin, haqiyqatliqti
sa`wlelendirgen sayin ol az a`hmiyetke iye, ha`tteki kerek bolmayda qaladi. Usi sebepli Platon
nag`islaw iskusstvosina, a`sirese jivopis`, skul`pturag`a biykarlaw menen qatinas jasasa, teatrliq,
dramaliq iskusstvog`a isenimsizlik penen qaradi. Platon muzika menen arxitekturag`a joqari baha berdi.
Platonnin` tu`sindiriwinshe ta`spirlew iskusstvosi (izobrazitel`noe iskusstvo) bul haqiyqatliqqa
eliklew, haqiyqatliqtin` ko`shirmesi boladi. Sonliqtan kelisikli iskusstvo (virazitel`noe iskusstvo)
ma`selen, diniy, u`rp-a`detlik oyinlar (tantsi), muzika, ruwiy qosiq aytiwlar real` haqiyqatliqti emes, al
haqiyqiy ideyalardi biliwge umtildirg`anliqtan jaqsi. Bul ko`zqaras Platonnin` keyin ha`m dawam etti.
a`sirese, bir a`sir tusinda muzika ha`m arxitektura qudayliq, ko`terin`kilik pozitsiyasinda shirkewlerge
qollanildi.
XVIII a`sirdegi estetika. Ma`selen Kant: iskusstvoni go`zzal formanin` tvorchestvosi, praktikadan,
biliw ha`m ta`rbiyadan bo`leklengen dep tu`sindirdi. So`ytip ol joqari ha`m to`men iskusstvo dep
bo`ledi.
Formal`, abstraktli, ornament iskusstvosi joqari iskusstvo deydi Kant.
Gegel`din` tu`sindiriwinshe adamzattin` ko`rkemlik ma`deniyatinin` rawajlaniwinin` ha`rbir
basqishina iskusstvonin` belgili tu`rde sa`ykes keledi.
a) Simvolikaliq iskusstvo ushin—arxitektura,
b) Klassikaliq iskusstvo ushin — skul`ptura,
v) romantikaliq iskusstvo — jivopis`, muzika, poeziya sa`ykes keledi.
Sonday-aq, Gegel` iskusstvonin` tariyxiy rawajlaniw protsesinde onin` bir tu`ri ekinligi, joqariraq
rawajlang`an tu`ri menen almasip otiradi. Gegel` iskusstvoda obraz ha`m ideya qarama-qarsiliqtin`
birligin tutadi deydi. Iskusstvonin` da`sdepki basqishlarinda obrazliq materialliq baslama ruwxiy
ideyaliqtan joqari boladi da, son` ala iskusstvonin` rawajlaniwi menen ideyaliq mazmun joqari boladi.
Ma`selen, arxitekturada obraz, ideya derlik joq. Poeziyada materialliq baslama nul`ge ten`, biraq ruwx
joqari. Arxitektura—skul`ptura—jivopis`te matrialliq baslama bar. Al muzikada materialliq baslama
pu`tkilley joq.
Gegel` estetikasinin` bahalilig`i sonda, ol mskusstvonin` ishki zakonlilig`in ashiwg`a umtildi.
Kemshiligi: iskusstvonin` bir tu`rin ekinshisine qarsi qoyip, birin joqari, birin to`men dep atadi.
Usi bu`gin de geyde teatrdi joq etiw kerek, sebebi, kinoiskusstvo rawajlanip ketti degen pikirler bar.
Bul duris emes.
Qullasi usi bu`gingi estetikaliq teoriyalardin` geybirewlerine ta`n na`rse—iskusstvonin` bir tu`rin
ekinshisine qarsi qoyu, ya aralastirip jiberiw iskusstvoni unifikatsiyalawg`a alip keledi.
Iskusstvonin` ha`rtu`rli vidlerinde (tu`rlerinde) qarama-qarsiliqti emes, al birin-biri toltiratug`in,
birin-biri bayitatug`in du`n`yani ko`rkem sa`wlelendiriwdin` formalarin ha`m tu`rlerin ko`retug`in
ko`zqaraslar ha`m bar.
103
Aristotel` iskusstvo o`mirdin` qaytadan ko`riniwi (elesletiliwge) degen aniqlamag`a su`yene otirip,
ko`rkem tvorchestvonin` real` haqiyqatliqti sa`wlelendiriwinin` u`sh tu`rli printsipin, atap aytqanda: a)
Iskusstvo nege elikleydi? b) qalay elikleydi? v) Nede elikleydi? degenler boyinsha iskusstvoni tu`rlerine
bo`ldi. Bulay bo`liw iskusstvoni a) Predmetine qaray, b) obrazliq strukturasinin` xarakterine qaray, v)
materialina qaray bo`liw degen so`z.
Ma`selen, tragediya menen komediyanin` ayirmashilig`in olardin` sa`wlelendiriw predmeti boyinsha
aniqlap, Aristotel`: tragediyada jaqsi adamlarg`a eliklenedi, komediya jaman adamlarg`a elikleydi dedi.
Jivopis`, Aristotel`din` tu`sindiriwi boyinsha, predmetlerge elikleydi, al muzika bastan keshiriw, qayg`i-
mun` h.t.b. elikleydi. Oyin iskusstvosi kelisikli plastik ha`reketlerdin` ja`rdeminde adamlardin`
xarakterin. Jag`dayin, ha`reketlerin su`wretleydi.
Sonday-aq, Aristotel`: iskusstvonin` ha`rqiyli tu`rleri, ha`rtu`rli forma, oylaw obrazinin` ha`rtu`rli
tipleri boyinsha ayrilip turadi deydi. Ma`selen, waqiya tuwrali aytip atirip, o`mirdin` qubilisin
xudojnikten alista qilip jetkeriwde, sonday-aq, xudojnik ta`repinen waqiya qabil etilgen etip te ju`rgiziw
mu`mkin.
Obrazliqtin` tipleri: a) Bir tip iuskusstvonin` predmetin su`wretlep, ta`spirlep ko`rsetiw menen
baylanisli obrazliliqtin`~ b) Ekinshi bir tipi en` aldi menen ol tuwrali ta`siyr qanday, a`ne solay
ko`rsetiledi. Muzikada realistlik su`wretlew, ta`spirlew menen ma`jbu`riy baylanisli emes. Aristotel`
epos ha`m lirika haqqinda o`mirdin` obrazli sa`wleleniwinin` ha`rqiyli formalari haqqinda aytadi.
Materiali boyinsha bo`liwge kelsek, iskusstvonin` ha`rqiyli tu`rleri materialg`a baylanisli bolip,
bizin` sezimlerimizge ta`sir etiwi boyinsha ayrilip turadi. Ma`selen, mramor skul`pturada, boyawlap
jivopis`te, garmoniya ha`m ritm muzikada, ritm ha`m plastikaliq ha`reketler oyinda, so`z ha`m metr
pozitsiyada h.t.b.
Aristotel`din` estetikaliq miyrasi, sonin` ishinde iskusstvonin` tu`rleri teoriyasi ko`p g`ana estetikaliq
teoriyalarda rawajlandirildi. Olardin` ishinden u`lken orin myeleytug`inlardin` biri Lessing.
Lessing (1729-1781) nemets oyshili, ag`artiwshisi, iskusstvo teorigi, burjuaziyaliq realizmnin`
wa`kili. Lessing iskusstvoni spetsifikasina qaray ken`isliklik ha`m waqitliq dep bo`linedi. Ma`selen,
jivopis` ha`m poeziya. Olar bir-birinen predmeti ha`m mazmuni, olardi ko`rsetiw qurallari arqali ayrildi.
Jivopisetstin` predmeti ha`m qurallari — deneler ha`m boyawlar. Olar ken`islikte jaylasqan. Al,
ko`rinisin waqitta bolatug`in ha`reketlerdi shayir so`z ha`m ritmnin` ja`rdeminde beredi.
Lessing klassitsizmnin` tvorchestvoliq printsiplerine qarsi shig`adi. Ma`selen, klassitsizm poeziyani
so`z benen islengen jivopis`, jivopisti boyawlarda ko`ringen poeziya dep bul iskusstvo tu`rlerinin`
arasindag`i oylaw obrazinin` tipindegi ayirmashiliqlardi esapqa almag`an edi.
Belinskiy, Chernishevskiy—rus revolyutsiyashil-demokratiyaliq estetikasinin` wa`killerinin` de
iskusstvonin` tu`rlerin islep shig`iwda xizmeti ulli. Olar «joqari», «to`men» iskusstvo dep bo`liwlerdi
kritikalay otirip, iskussivonin` tu`rleri o`mirdin` sa`wlesi, adamnin` ideya, oy, sezimlerinin` ko`rinisi
ekenligin da`liyledi. V.G.Belinskiy iskusstvoni rod ha`m tu`rlerge bo`liw ma`nisin materialistlik
pozitsiyada tu`sindire otirip, iskusstvo sa`wlelendiretug`in o`mirlik metarialg`a baylanisli ekenligin
da`liyleydi. Ma`selen, a`debiyatti eposqa ha`m dramag`a bo`liw ko`rkemlik ko`rinisin formasi boyinsha
bo`liw emes, sa`wlelendiriw ob`ekti ha`m ko`rkem mazmuninin` xarakteri boyinsha bo`liw bolip
tabiladi. Eger epostin` predmeti waqiya bolsa, lirikanin` predmeti jeke adam. Lirikada xudojniktin` o`zi
ko`rkem ko`rsetiwdin` ob`ekti boladi. Iskusstvoni janrlarg`a bo`liwde avtordin`, xudojniktin` o`mirge
qatnasinin` xarakterin esapqa aliw kerek. Ma`selen, dramaturgiyani tragiklik, komediyaliq dep bo`liw.
Bul janrlardin` ayirmashilig`i so`z joq, ob`ekt penen baylanisli, sonin` menen birge xudojniktin`
haqiyqatliqqa estetikaliq qatnasi menen baylanisli, iskusstvonin` ideyaliq mazmuninin` xarakteri menen
baylanisli. Rus revolyutsiya demokratiyaliq estetikasindag`i basli belgilerinin` biri, bul iskusstvonin`
janr ha`m tu`rlerinin` tariyxiy rawajlaniw ideyasi. Birinshi ret bul oy Gegel` ta`repinen aytilg`an edi.
Biraq, Gegel`de ha`zirgi eldin` ha`m ha`rbir da`wirdin` iskusstvosi qatal belgilengen birdey rawajlaniw
basqishin o`tiwi tiyis. Belinskiy bolsa, u`lken konkret materialdin` tiykarinda barliq ellerde, barliq
waqitlarg`a iskusstvonin` ha`rqiyli tu`rleri menen janrlari birdey absolyut, izbe-izlik penen
rawajlanbaydi dep tu`sindirdi. Sebebi, iskusstvonin` tu`r ha`m janrlarinin` rawajlaniwi ko`rkem
rawajlaniwdin` uliwma zakonliqlarinan g`ana g`a`rezli bolip qalmastan milliy traditsiyalardan, belgili
tariyxiy momenttegi xaliqtin` talabinan da g`a`rezli boladi. Sonliqtan, Belinskiy iskusstvonin` tu`r ha`m
janrlarin olardin` konkret tariyxiy rawajlaniwinda qarawdi talap etedi.
Dostları ilə paylaş: |