Filosofiya kk

 
102
Lektsiya 19. Iskusstvonin` tu`rleri 
Jobasi: 
 
l. Iskusstvonin` tu`rleri haqqindag`i ta`liymattin`  tendentsiyalari. 
2 Iskusstvonin` tu`rlerin klassifikatsiyalawdin` printsipleri. 
3. Iskusstvonin` geybir tu`rlerinin` spetsifikasi. 
4. Iskusstvonin` tu`rlerinin` o`z-ara ta`siri. 
 
l. Bir para bag`darlar iskusstvoni tu`rlerine bo`liw ma`selesinde sub`ektivlik pozitsiyada boladi. Olar 
iskusstvoni  tu`rlerine  qaray  bo`liwdin`  sebeplilik,  zakonliliq  jaqlarin  real`  haqiyqatliqtan  emes,  al 
«absolyutlik  ruxtan»  ya  xudojniktin`  o`mirge  baylanispag`an  «ishki  du`n`yasinan»  izleydi.  Bul 
sub`ektivlik  tujirimlar  birde  iskusstvonin`  barliq  tu`rlerin  shatastirip  birin  birine  qosip  jiberiwge,  birde 
olardi birin-birinen ayirip taslawg`a alip keledi. 
Ma`selen,  a`yyemgi  grek  filosofi,  ob`ektiv  ideyalist  Platon  iskusstvoni  tu`rlerine  qaray  bo`liwge 
baylanisli  olardi  «joqarg`i»  ha`m  «to`mengi»,  «jetilgen»  ha`m  «jetilmegen»  dep  tujirimladi.  Iskusstvo 
ideyalari du`n`yasina (demek, o du`n`yag`a) jaqin bolg`an sayin ol bul ideyalar du`n`yasin teren` ha`m 
ju`da`  tikkeley  biliwge  mu`mkinshilik  beredi,  sonliqtan,  bul  joqari  iskusstvo  dedi  Platon.  Onin` 
tu`sindiriwinshe  iskusstvo  predmetler,  zatlar  du`n`yasina  jaqin  bolg`an  sayin,  haqiyqatliqti 
sa`wlelendirgen  sayin  ol  az  a`hmiyetke  iye,  ha`tteki  kerek  bolmayda  qaladi.  Usi  sebepli  Platon 
nag`islaw  iskusstvosina,  a`sirese  jivopis`,  skul`pturag`a  biykarlaw  menen  qatinas  jasasa,  teatrliq, 
dramaliq iskusstvog`a isenimsizlik penen qaradi. Platon muzika menen arxitekturag`a joqari baha berdi.  
Platonnin`  tu`sindiriwinshe  ta`spirlew  iskusstvosi  (izobrazitel`noe  iskusstvo)  bul  haqiyqatliqqa 
eliklew,  haqiyqatliqtin`  ko`shirmesi  boladi.  Sonliqtan  kelisikli  iskusstvo  (virazitel`noe  iskusstvo) 
ma`selen, diniy, u`rp-a`detlik oyinlar (tantsi), muzika, ruwiy qosiq aytiwlar real` haqiyqatliqti emes, al 
haqiyqiy  ideyalardi  biliwge  umtildirg`anliqtan  jaqsi.  Bul  ko`zqaras  Platonnin`  keyin  ha`m  dawam  etti. 
a`sirese,  bir  a`sir  tusinda  muzika  ha`m  arxitektura  qudayliq,  ko`terin`kilik  pozitsiyasinda  shirkewlerge 
qollanildi. 
XVIII  a`sirdegi  estetika.  Ma`selen  Kant:  iskusstvoni  go`zzal  formanin`  tvorchestvosi,  praktikadan, 
biliw  ha`m  ta`rbiyadan  bo`leklengen  dep  tu`sindirdi.  So`ytip  ol  joqari  ha`m  to`men  iskusstvo  dep 
bo`ledi.  
Formal`, abstraktli, ornament iskusstvosi joqari iskusstvo deydi Kant. 
Gegel`din`  tu`sindiriwinshe  adamzattin`  ko`rkemlik  ma`deniyatinin`  rawajlaniwinin`  ha`rbir 
basqishina iskusstvonin` belgili tu`rde sa`ykes keledi. 
 a) Simvolikaliq iskusstvo ushin—arxitektura, 
 b) Klassikaliq iskusstvo ushin — skul`ptura, 
 v) romantikaliq iskusstvo — jivopis`, muzika, poeziya sa`ykes keledi. 
Sonday-aq,  Gegel`    iskusstvonin`  tariyxiy  rawajlaniw  protsesinde  onin`  bir  tu`ri  ekinligi,  joqariraq 
rawajlang`an  tu`ri  menen  almasip  otiradi.  Gegel`  iskusstvoda  obraz  ha`m  ideya  qarama-qarsiliqtin` 
birligin  tutadi  deydi.  Iskusstvonin`  da`sdepki  basqishlarinda  obrazliq  materialliq  baslama  ruwxiy 
ideyaliqtan  joqari  boladi  da,  son`  ala  iskusstvonin`  rawajlaniwi  menen  ideyaliq  mazmun  joqari  boladi. 
Ma`selen,  arxitekturada  obraz, ideya derlik joq.  Poeziyada materialliq baslama nul`ge ten`, biraq  ruwx 
joqari.  Arxitektura—skul`ptura—jivopis`te  matrialliq  baslama  bar.  Al  muzikada  materialliq  baslama 
pu`tkilley joq. 
Gegel`  estetikasinin`  bahalilig`i  sonda,  ol  mskusstvonin`  ishki  zakonlilig`in  ashiwg`a  umtildi. 
Kemshiligi: iskusstvonin` bir tu`rin  ekinshisine qarsi qoyip, birin joqari, birin to`men dep atadi. 
Usi bu`gin de geyde teatrdi joq etiw kerek, sebebi, kinoiskusstvo rawajlanip ketti degen pikirler bar. 
Bul duris emes. 
Qullasi  usi  bu`gingi  estetikaliq  teoriyalardin`  geybirewlerine  ta`n  na`rse—iskusstvonin`  bir  tu`rin 
ekinshisine qarsi qoyu, ya aralastirip jiberiw iskusstvoni unifikatsiyalawg`a alip keledi.  
Iskusstvonin`  ha`rtu`rli  vidlerinde  (tu`rlerinde)  qarama-qarsiliqti  emes,  al  birin-biri  toltiratug`in, 
birin-biri  bayitatug`in  du`n`yani  ko`rkem  sa`wlelendiriwdin`  formalarin  ha`m  tu`rlerin  ko`retug`in 
ko`zqaraslar ha`m bar. 

---

 
103
Aristotel`  iskusstvo  o`mirdin`  qaytadan  ko`riniwi  (elesletiliwge)  degen  aniqlamag`a  su`yene  otirip, 
ko`rkem  tvorchestvonin`  real`  haqiyqatliqti  sa`wlelendiriwinin`  u`sh  tu`rli  printsipin,  atap  aytqanda:  a) 
Iskusstvo nege elikleydi? b) qalay elikleydi? v) Nede elikleydi? degenler boyinsha iskusstvoni tu`rlerine 
bo`ldi.  Bulay  bo`liw  iskusstvoni  a)  Predmetine  qaray,  b)  obrazliq  strukturasinin`  xarakterine  qaray,  v) 
materialina qaray bo`liw degen so`z. 
Ma`selen, tragediya menen komediyanin` ayirmashilig`in olardin` sa`wlelendiriw predmeti boyinsha 
aniqlap, Aristotel`: tragediyada jaqsi adamlarg`a eliklenedi, komediya jaman adamlarg`a elikleydi dedi. 
Jivopis`, Aristotel`din` tu`sindiriwi boyinsha, predmetlerge elikleydi, al muzika bastan keshiriw, qayg`i-
mun`  h.t.b.  elikleydi.  Oyin  iskusstvosi  kelisikli  plastik  ha`reketlerdin`  ja`rdeminde  adamlardin` 
xarakterin. Jag`dayin, ha`reketlerin su`wretleydi. 
Sonday-aq,  Aristotel`:  iskusstvonin`  ha`rqiyli  tu`rleri,  ha`rtu`rli  forma,  oylaw  obrazinin`  ha`rtu`rli 
tipleri  boyinsha  ayrilip  turadi  deydi.  Ma`selen,  waqiya  tuwrali  aytip  atirip,  o`mirdin`  qubilisin 
xudojnikten alista qilip jetkeriwde, sonday-aq, xudojnik ta`repinen waqiya qabil etilgen etip te ju`rgiziw 
mu`mkin. 
Obrazliqtin`  tipleri:  a)  Bir  tip  iuskusstvonin`  predmetin  su`wretlep,  ta`spirlep  ko`rsetiw  menen 
baylanisli  obrazliliqtin`~  b)  Ekinshi  bir  tipi  en`  aldi  menen  ol  tuwrali  ta`siyr  qanday,  a`ne  solay 
ko`rsetiledi.  Muzikada  realistlik  su`wretlew,  ta`spirlew  menen  ma`jbu`riy  baylanisli  emes.  Aristotel` 
epos ha`m lirika haqqinda o`mirdin` obrazli sa`wleleniwinin` ha`rqiyli formalari haqqinda aytadi. 
Materiali  boyinsha  bo`liwge  kelsek,  iskusstvonin`  ha`rqiyli  tu`rleri  materialg`a  baylanisli  bolip, 
bizin`  sezimlerimizge  ta`sir  etiwi  boyinsha  ayrilip  turadi.  Ma`selen,    mramor  skul`pturada,  boyawlap 
jivopis`te,  garmoniya  ha`m  ritm    muzikada,  ritm  ha`m  plastikaliq  ha`reketler  oyinda,  so`z  ha`m  metr 
pozitsiyada h.t.b. 
Aristotel`din` estetikaliq miyrasi, sonin` ishinde iskusstvonin` tu`rleri teoriyasi ko`p g`ana estetikaliq 
teoriyalarda rawajlandirildi. Olardin` ishinden u`lken orin myeleytug`inlardin` biri Lessing. 
Lessing  (1729-1781)  nemets  oyshili,  ag`artiwshisi,  iskusstvo  teorigi,  burjuaziyaliq  realizmnin` 
wa`kili.  Lessing  iskusstvoni  spetsifikasina  qaray  ken`isliklik  ha`m  waqitliq  dep  bo`linedi.  Ma`selen, 
jivopis` ha`m poeziya. Olar bir-birinen predmeti ha`m mazmuni, olardi ko`rsetiw qurallari arqali ayrildi. 
Jivopisetstin`  predmeti  ha`m  qurallari  —  deneler  ha`m  boyawlar.  Olar  ken`islikte  jaylasqan.  Al, 
ko`rinisin waqitta bolatug`in ha`reketlerdi shayir so`z ha`m ritmnin` ja`rdeminde beredi. 
Lessing klassitsizmnin` tvorchestvoliq printsiplerine qarsi shig`adi. Ma`selen, klassitsizm poeziyani 
so`z  benen  islengen  jivopis`,  jivopisti  boyawlarda  ko`ringen  poeziya  dep  bul  iskusstvo  tu`rlerinin` 
arasindag`i oylaw obrazinin`  tipindegi ayirmashiliqlardi esapqa almag`an edi. 
Belinskiy,  Chernishevskiy—rus  revolyutsiyashil-demokratiyaliq  estetikasinin`  wa`killerinin`  de 
iskusstvonin`  tu`rlerin  islep  shig`iwda  xizmeti  ulli.  Olar  «joqari»,  «to`men»  iskusstvo  dep  bo`liwlerdi 
kritikalay  otirip,  iskussivonin`  tu`rleri  o`mirdin`  sa`wlesi,  adamnin`  ideya,  oy,  sezimlerinin`  ko`rinisi 
ekenligin  da`liyledi.  V.G.Belinskiy  iskusstvoni  rod  ha`m  tu`rlerge  bo`liw  ma`nisin  materialistlik 
pozitsiyada  tu`sindire  otirip,  iskusstvo  sa`wlelendiretug`in  o`mirlik  metarialg`a  baylanisli  ekenligin 
da`liyleydi. Ma`selen, a`debiyatti eposqa ha`m dramag`a bo`liw ko`rkemlik ko`rinisin formasi boyinsha 
bo`liw  emes,  sa`wlelendiriw  ob`ekti  ha`m  ko`rkem  mazmuninin`  xarakteri  boyinsha  bo`liw  bolip 
tabiladi. Eger epostin` predmeti waqiya bolsa, lirikanin` predmeti jeke adam. Lirikada xudojniktin` o`zi 
ko`rkem  ko`rsetiwdin`  ob`ekti  boladi.  Iskusstvoni  janrlarg`a  bo`liwde  avtordin`,  xudojniktin`  o`mirge 
qatnasinin`  xarakterin  esapqa  aliw  kerek.  Ma`selen,  dramaturgiyani  tragiklik,  komediyaliq  dep  bo`liw. 
Bul  janrlardin`  ayirmashilig`i  so`z  joq,  ob`ekt  penen  baylanisli,  sonin`  menen  birge  xudojniktin` 
haqiyqatliqqa estetikaliq qatnasi menen baylanisli, iskusstvonin` ideyaliq mazmuninin` xarakteri menen 
baylanisli.  Rus  revolyutsiya  demokratiyaliq  estetikasindag`i  basli  belgilerinin`  biri,  bul  iskusstvonin` 
janr  ha`m  tu`rlerinin`  tariyxiy  rawajlaniw  ideyasi.  Birinshi  ret  bul  oy  Gegel`  ta`repinen  aytilg`an  edi. 
Biraq, Gegel`de ha`zirgi eldin` ha`m ha`rbir da`wirdin` iskusstvosi qatal belgilengen birdey rawajlaniw 
basqishin  o`tiwi  tiyis.  Belinskiy  bolsa,  u`lken  konkret  materialdin`  tiykarinda  barliq  ellerde,  barliq 
waqitlarg`a  iskusstvonin`  ha`rqiyli  tu`rleri  menen  janrlari  birdey  absolyut,  izbe-izlik  penen 
rawajlanbaydi  dep  tu`sindirdi.  Sebebi,  iskusstvonin`  tu`r  ha`m  janrlarinin`  rawajlaniwi  ko`rkem 
rawajlaniwdin`  uliwma  zakonliqlarinan  g`ana  g`a`rezli  bolip  qalmastan  milliy  traditsiyalardan,  belgili 
tariyxiy momenttegi xaliqtin` talabinan da g`a`rezli boladi. Sonliqtan, Belinskiy iskusstvonin` tu`r ha`m 
janrlarin olardin` konkret tariyxiy rawajlaniwinda qarawdi talap etedi. 

---