94
Solay etip, haqiyqatliqtag`i komiklik (komicheskoe) bul normadan shetlew, suliwliq nizamlarin
buziw. Al, go`nenin` u`stinen ku`liw – estetikaliq ideal, go`zzalliq ushin gu`restin` o`zinshe bir formasi
bolip tabiladi. Bul bir. Ekinshiden, komikliktin` formalari ko`p ha`m onin` haqiyqatliqta, iskusstvoda
ko`rinisinin` qurallari bar. Ma`selen, yumor, satira. Yumor ku`lkinin` ha`r tu`ri menen baylanisli. Satira
ja`miyettin` tiykarg`i gedir-budirin a`shkaralaydi. Uliwma estetikaliq ma`niste satira haqiyqatliqti
ko`rkem sa`wlelendiriwdin` tipi sipatinda haqiyqatliqtin` qubilislarin ulg`aytip ko`rsetiwge, ku`liwge,
so`ytip bul qubilislardin` adamnin` joqarg`i idealina sa`ykes emes ekenligin ashiwg`a umtiladi.
Satira iskusstvonin` ha`rqiyli tu`r, janr, rodlarinda (lirika, epos, drama) ko`rinis tabadi.
Komikliktin` iskusstvodag`i tag`i bir ayirmashilig`i sonda, ol estetikaliq talg`amnin` ta`rbiyashisi da.
Komiklikke misallar: «Avtomobil`den saqlan», «Kavkaz tutqini», «Ma`spa`mbettin` tu`si»,
ha`rtu`rli karikaturaliq shig`armalar.
Bekkemlew ushin sorawlar
1.
Iskusstvonin` go`zzallig`in quraytug`in elementler qanday
2.
Iskusstvonin` tu`rleri
A`debiyatlar:
1. Karimov I.A. Wzbekiston buyuk kelajak sari. T.1998.
2. Borev Yu.B. Estetika. M., 1989
3. Djanabaeva G. Estetika ma`seleleri N., 1993
4. Umarov E., Pal A.S. Estetika. T., 1998.
95
Lektsiya 17. Estetikaliq sana menen estetikaliq iskerliktin` negizi ha`m mazmuni
Jobasi:
l. Estetikaliq sana tu`sinigi
2. Estetikaliq sananin` tiykarg`i tu`rleri
3. Estetikaliq iskerlik, onin` tu`rleri.
Estetikaliq sana adamnin` du`n`yag`a estetikaliq qatnasinin` sub`ektiv ta`repi.
Estetikaliq sana–bul ja`miyetlik bolmistin` tiykarinda payda bolatug`in ha`m onin` menen birge
o`zgeretug`in estetikaliq sezimler, talg`amlar, pikirler, ideallar, ko`zqaraslar, teoriyalar sistemasi.
Da`slep ja`miyetlik sana tutas, bo`linbegen xarakterge iye boldi. Aqiri, o`ndiriwshi ku`shlerdin`
rawajlaniwinin` to`men da`rejesine, a`piwayi o`ndiriske primitiv, bo`linbegen sana sa`ykes keldi.
Arxeologiyaliq, etnografiyaliq, tariyxiy, tariyxiy-ma`deniy izertlewler soni da`lilleydi, estetikaliq
sananin` urpag`i alg`ashqi adamnin` ele bo`linbegen tutas sanasinda ha`m bar. Ol tiykarinan seziwlik
xarakterge iye. Shamasi estetikaliq sana a`dep-ikramliq sana menen diniy sanadan burin payda bolsa
kerek. Da`slepki waqitlari estetikaliq sezim, bahalaw, qullasi pu`tkil ruwxiy iskerlik materialliq
iskerlikke, adamlardin` materialliq qarim-qatnasia`g`na enisip ketken.
Materialliq o`ndiristin` rawajlaniwi estetikaliq sezimlerdin` bag`darina ha`m intensivliligine
estetikaliq ideal ha`m ko`zqaraslardin` ta`sir etedi.
Biraq, bul ta`sir janapay zvenolar – siyasat, siyasiy ko`zqaraslar, a`dep-ikramliq normalar,
ko`zqaraslar ha`m ideallar, diniy ideyalar ha`m ma`kemeler arqali a`melge asiriladi.
Filosofiyaliq ko`zqaraslar estetikaliq sananin` tu`sinik, kategorialliq ta`replerine (ma`selen,
estetikaliq ko`zqaraslar, teoriyalar), iskusstvonin` estetikaliq sanag`a ta`siri h.t.b. bolip a`melge asadi.
Estetikaliq sana ja`miyettin` toparlarg`a bo`liniwinin` jag`dayinda ideologiyaliq sferada – estetikaliq
ideallarda, ko`zqaraslarda, teoriyalarda ko`rinis tabadi. Al endi estetikaliq sananin` emotsionalliq-
psixologiyaliq sferasi (estetikaliq sezimler ha`m talg`amlar) olar belgili da`rejede toparliq ma`plerge
qarata o`zinshelikke, avtomatliqqa iye.
Estetikaliq sana, a`sirese onin` sotsialliq-psixologiyaliq zvenosi tiykarinan ja`miyetlik bolmistan
qalip otiradi. Geyde sonday adamlardi ushiratiw mu`mkin, siyasiy jaqtan jaqsi jetilgen bolsa da, ju`da`
primitiv, rawajlanbag`an estetikaliq talg`amg`a iye.
Ja`miyetlik sananin` otnositelli erkinliginin` ko`rinisinin` bir formasi – miyrasliq. Bul estetikaliq
sanag`a ha`m tiyisli. Bul miyrasliq tek estetikaliq teoriya, ko`zqaraslarg`a emes, estetikaliq sezim ha`m
talg`amlarg`a ha`m tiyisli.
Estetikaliq sana ja`miyetlik bolmisti sa`wlelendirip qoymastan og`an keri ta`sir etedi de.
Estetikaliq sana estetikaliq iskerlik penen tig`iz baylanisli. Estetikaliq iskerlik protsesinde estetikaliq
sana qa`liplesedi.
Estetikaliq sana ha`m ko`rkem sana (xudojestvennoe soznanie) – jaqin, biraq bir tu`sinikler emes.
Estetikaliq sana pu`tkil iskerlikti qabillaw ha`m qayta islew menen payda boladi, al ko`rkem sana
iskusstvoni jaratiw ha`m qabillaw protsesinde ko`rinis tawip, a`melge asadi. Ko`rkem sana ko`rkem
shig`armanin` strukturasinda materiallassa, estetikaliq sananin` materiallasiw sferasi ken`: predmetlik–
praktikaliq iskerlik, onin` na`tiyjeleri barliq materialliq ha`m ruwxiy bahaliqlar.
Estetikaliq sana ja`miyetlik sananin` formasi sipatinda ha`m konkret jeke adamnin` sanali, onin`
ruwxiy du`n`yasi ha`m bola aladi. Olarda uliwmaliq bar: ekewi de ja`miyetlik xarakterge iye,
ja`miyettin` produkti. Ayirmashiliqqa da iye: ja`miyettin` estetikaliq sanasi individualliq sananin`
mazmuninan ken` ha`m bay. Biraq, individtin` estetikaliq sanasi konkret individke tiyisli belgilerdi
qamtig`anliqtan bay. Ekewi de bir-birisiz bolmaydi.
Estetikaliq sana a`sirler boyi o`z boyina jeke adamlardin` sezimlerin, talg`amlarin, ideal,
ko`zqaraslarin ja`mleydi.
2. Estetikaliq sananin` tiykarg`i, turaqli elementleri: estetikaliq sezimler, estetikaliq talg`amlar,
estetikaliq ideallar, estetikaliq ko`zqaraslar ha`m estetikaliq teoriyalar.
Estetikaliq sezimler estetikaliq sananin` ayriqsha emotsionalliq qabatin quraydi. Sezimler adamnin`
talaplarin qanaatlandiriwina qatnasinin` ko`rinisi sipatinda payda boladi.
Dostları ilə paylaş: |