Filosofiya kk

 
88 
Oyaniw  da`wirinin`  estetikasin  gumanistlik  pafos,  realistlik  bag`dar  ha`m  onin`  ko`rkem  praktika 
menen tig`iz baylanisi xarakterleydi. Oyaniw da`wirinin` ko`p  g`ana xudojnikleri  Leonardo da  Vinchi, 
Mikalendjelo, Dyurer, Shekspir estetikaliq oydin` rawajlaniwina u`lken u`les qosti. Ma`selen, Leonardo 
da  Vinchi  iskusstvo  ha`m  miami  ilimdey  du`n`yani  tanip  biliwi  xizmet  etedi,  biraq  spetsifikag`a  iye 
deydi. 
Klassitsizm  estetikasi  Frantsiyada  XVII  a`sirde  qa`liplesti.  Bunda  ko`birek  Dekarttin`  dualistlik 
ha`m  ratsionalistlik  filosofiyasinin`  ta`siri  bar.  Klassitsizm  estetikasina  normativizm  ta`n.  Klassitsizm 
xudojnikler  basshiliqqa  aliwi  tiyis  qa`deler  usindi.  Klassitsizm  estetikasi  individtin`  jeke  adamnan 
tisqarig`a,  ma`mleketlik  baslamag`a  bag`iniwin  tastiyiqladi.  Antitariyxiyliq  ha`m  dvoryanliq 
shekleniwshilikke  iye  boldi.  Xudojnikti  o`mirlik  materialdi  qatan`  tan`lawg`a  bag`darlap,  janrlardi 
bo`lip qarawda qatan`liqti talap qildi. 
Klassitsizmnin` estetikaliq teoriyasin klassinistlik iskusstvo menen ten`lestiriwge bolmaydi. Ol ken` 
ha`m  onda  iskusstvoli  grajdanliqqa,  patriotliqqa  bag`darlaw  ku`shli.  Sonday-aq,  bilimlendiriw  ha`m 
ruwxiy  turmisqa,  sonin`  ishinde  estetikag`a  u`lken  ta`sir  etti.  Ol  Angliyada  payda  bolip,  ag`artiwshiliq 
estetikasi  Frantsiyada  ha`m  Germaniyada  XVIII  a`sirdin`  ekinshi  yariminda  ju`da`  ku`sheydi. 
Frantsiyada  ol  ulli  entsiklopedist-ag`artiwshilardin`  ideyalari  menen  baylanisli.  Ma`selen,  Didro  (lule-
luir).  Didronin`  klassitsistten  ayirmashilig`i  sonda,  go`zzalliqti  haqiyqatliqtin`  da`rejesinde  qaradi.  Ol 
go`zzalliqtin` materiyadan ajiralmaslig`in aytip, onin` da`regin zatlardin` qatnasinan tabadi. Sonday-aq, 
go`zzaliqti go`zzalliq tuwrali ko`zqarastan ajiratadi. Ol iskusstvonin` biliwlik, a`dep-ikramliq-ta`rbiyaliq 
roline diqqat bo`ldi.  
Germaniyada  bilimlendiriwdin`  iri  wa`kili  Lessing  (1729-1781)  boldi.  Iskusstvo  Lessing  ushin 
birinshi  gezekte  erkin  adamdi  ta`rbiyalawdin`  qurali.  XVIII  a`sirdin`  aqirinan  baslap  Germaniya 
filosofiyaliq  ha`m  estetikaliq  oydin`  orayina  aylanadi.  Angliyag`a  ha`m  1789-1794  jillardag`i 
revolyutsiya  na`tiyjesinde  kapitalistlik  progress  joli  menen  ha`reketke  tu`sken  Frantsiyag`a 
salistirg`anda  Germaniya  ekonomikaliq  ha`m  siyasiy  artta  qalg`an,  mayda  bo`leklerge  bo`lingen  yarim 
feodalliq  el  edi.  Biraq,  bul  jerde  ha`m  Frantsiyadag`iday  filosofiyaliq  revolyutsiya  burjuaziyaliq 
revolyutsiyanin` aldinda edi.  
I.Kant  (1724-1804).  Onin`  estetikaliq  ko`zqaraslari  «Pikirlewdin`  mu`mkinshiliklerin  sing`a  aliw» 
miynetinde  sa`wlelendi.  Kanttin`  filosofiyaliq  ko`zqaraslarinda  idealizmnin`  (tiykarinan  sub`ektiv 
idealizmnin`)  ha`m  materializmnin`  elementlerinin`  dialektika  ha`m  metafizikanin`  ushlasiwi  onin` 
estetikaliq  ha`m  qarama-qarsili¬in  belgiledi.  Kant  estetikaliq  problemag`a  gnoseologiya  menen  etika, 
biliw  menen  praktika,  seziwlik  penen  a`dep-ikramliliqtin`  arasin  baylanistiriwshi  liniyani  tabiw  ushin 
qatnas  jasaydi.  Usi  maqset  penen  ol  iskusstvoni  analizleydi.  Sebebi,  iskusstvoda  adamnin`  go`zzalliq 
tuwrali  pikirinin`  hadal  la`zzeti  ko`rinedi.  Usig`an  qaramastan  estetikaliq  problematikani  ko`rkem 
do`retiwshilikke  baylanisli  sub`ekttin`  bahalaw  pozitsiyasina  analizi  sipatinda  qaradi.  Kant  go`zzalliqti 
ha`m  estetikaliq  talg`amdi  analizlewde  estetikaliqti  a`dep-ikramliliqtan  ajiratadi.  Kant  estetikasinin` 
kemshilikleri  –  onin`  abstraktlig`i,  tariyxiysizlig`i  belgili  da`rejede  Gegel`  (1770-1831)  ta`repinen 
saplastirildi.  Ob`ektiv  idealistlik  sistemasina  ilayiq  go`zzalliq  sferasin  tek  iskusstvo  menen  shekledi. 
Iskusstvo  Gegel`  ushin  absolyut  ruwxtin`  o`zin-o`zi  tanip  biliwinin`  nizamli  basqishi,  go`zzalliq-
konkret-seziwlik formadag`i ideya (shinliq) Gegel` estetikasinda ayriqsha orin mazmun menen formag`a 
tiyisli.  Iskusstvonin`  mazmunin  Gegel`  ideya  menen  sheklese,  formasin  onin`  seziwlik  ko`rinisi 
sipatinda  tu`sinedi.  Iskusstvonin`  konkret-seziwlik  baslamadan  bo`linbewshiliginde  iskusstvonin`  din 
menen,  filosofiya  menen  salistirg`andag`i  tiykarg`i  a`zziligi  dep  qaraydi.  Iskusstvonin`  idealin  Gegel` 
mazmun  menen  formanin`,  ideya  menen  onin`  predmetlik-seziwlik  ko`rinisinin`  birigiwinde  ko`redi. 
Olardin`  ara-qatnasinin`  ha`r tu`rli da`rejesine ilayiq Gegel` barliq konkret qubilislardi bahalaydi ha`m 
iskusstvonin` rawajlaniwinda u`sh tiykarg`i da`wirdi tastiyiqlaydi. Birinshi da`wir – simvolikaliq-ideya 
ele  o`zinin`  adekvat  kelbetin  tappag`an,  ekinshi  da`wir  klassikaliq–bul  a`sirese  grek  skul`pturasina 
tiyisli.  Ideya  o`zinin`  toliq,  adekvat  ko`rinisine  iye,  u`shinshi  da`wir  –    romantikaliq-ideya  qaytadan 
o`zinin`  predmetlik  kelbetinen  ayra  tu`sedi,  anig`irag`i,  onnan  o`tip  ketedi.  Gegel`  sistemasina  ilayiq 
ha`r  bir  tariyxiy  da`wirde  iskusstvonin`  anaw  ya  minaw  tu`ri  jetekshi  rol`ge  iye  boladi.  Simvolikaliq 
da`wirde–arxitektura,  klassikaliq  da`wirde  –  skul`ptura,  romantikaliq  da`wirde  –  muzika  ha`m  poeziya 
ku`sheyedi. 

---

 
89 
Usinshama sxematizmge qaramastan gegel`lik estetika ko`p g`ana bahali tujirim ha`m boljawlarg`a 
iye.  Gegel`din`  estetikaliq  teoriyasinin`  ku`shli  ta`repi  –  onin`  tariyxiyliq  printsipinde,  iskusstvonin` 
gnoseologiyaliq  ta`biyatin  tiykarlawinda,  iskusstvoni  adamzat  iskerliginin`  basqa  da  oblastlari  menen 
tig`iz baylanista qarawinda ha`m iskusstvonin` xizmetindegi gumanizmin tu`siniwde.  
XIX  a`sirdin`  aqiri  XX  a`sirdin`  basindag`i  Orayliq  Aziya  xaliqlarinin`  estetikaliq  oy-pikirine 
keletug`in bolsaq, ol tuwrali u`stirtinlew bolsa da aytip o`tiwimiz kerek. 
Abay  Qunanbaev  (1845-1904)  du`n`yani  tu`sindiriwdegi  qarama-qarsiliqlarina  qaramastan, 
konkretlirek aytqanda materialistlik ha`m idealistlik ko`zqaraslardin` bir-birine o`tlesiwine qaramastan, 
iskusstvo  tuwrali  teren`  pikirler  aytti.  Ol  o`zinin`  shig`armalarinda  «O`len`–so`zdin`  patshasi,  so`z 
sarasi»,  «Men  jazbayman  o`len`di  ermek  ushin»  dep  poeziyanin`  ja`miyetlik  o`mirdegi  roline  u`lken 
diqqat bo`ldi. 
Zakirjan Furqat (1858-1900) 
Furqattin`  tariyxqa  ko`zqarasi  idealistlik  xarakterge  iye  boliwina  qaramastan  progresstin`  da`regin 
ilimnen izledi. Bul boyinsha Furqattin` qolinda poeziya bilimlendiriwdin` qurali boldi.  
Furqattin` xizmeti sonda, ol a`debiyattag`i progressivlik liniyani aship berip, shayirlardin` waziypasi 
haqiyqatliqti  ko`rkem  sa`wlelendiriw  dep  tastiyiqladi.  Onin`  estetikaliq  ko`zqaraslarinda,  ma`selen 
go`zzalliq tuwrali pikirinde go`zzalliqta real` o`mir menen baylanistiradi. a`debiyat ha`m poeziya o`mir 
menen, praktika menen tig`iz baylanista boliwi tiyis.  
Berdaq -G`arg`abay uli (1827-1900) 
Ol  estetikaliq  idealdi  demokratiyaliq  bag`darda  tu`sinip,  tiykarg`i  estetikaliq  kategoriyalardin` 
mazmunin ashiwg`a umtildi. 
Berdaq qaraqalpaq xalqinin` estetikaliq oyin en`  aldi menen poeziyag`a xaliqliq da`stu`rdi bayitiwi 
menen  belgili.  Berdaqtin`  pikirinshe,  haqiyqiy  suliwliq  bizdi  qorshag`an  real`  o`mir.  Suliwliq 
sub`ekttin` ob`ektiv du`n`yag`a real` qatnasi na`tiyjesinde qabillanadi. Shayirda «bul du`n`ya beyishten 
jaqsi ko`rinedi» degen pikir bar.   
Onin`  estetikaliq  talg`aminin`  joqari  bolg`anlig`in  ol  do`retken  sazlar  «Ikkimiz»,  «Gu`lzar», 
«Muxalles»,  «o`arajan»  h.t.b.  da`lilleydi.  Estetikaliq  ideal  onin`  xaliq  ushin  qosig`inan  ko`rinis  tabadi. 
Ko`terin`kilik  shayirdin`  qaharmanliq  ideyalari  arqali  ko`rindi.  Ma`selen,  «Amangeldi»  poemasi. 
Tragiklik «Saliq», «Bolg`an emes», «Jaz keler me?», al komiklik «Yan`lidi», «Saliq», «Aqmaq patsha» 
romani h.t. b. shig`armalari arqali konkretlesedi. 
 
Bekkemlew ushin sorawlar 
1. A`yyemgi grek estetikasi 
2. Orta a`sirlik estetika 
 
A`debiyatlar: 
1. Karimov I.A. Wzbekiston buyuk kelajak sari. T.1998 
2. Ka`rimov I.A. O`zbekstan o`zinin` jan`alaniw ha`m rawajlaniw joli. :., 1993 
3. Ka`rimov I.A. O`zbekstan XXI a`sirge umtilmaqta. N., 1999 
4. Borev Yu.B. Estetika. M., 1989 
5. Djanabaeva G. Estetika ma`seleleri  N., 1993 
6. Umarov E. Estetika. T., 1998 
7. Estetika. Slovar` M., 1989 
8. Xudaybergenov U. Esteticheskie vzglyadi Berdaxa. N., 1995 
 
 
 
Lektsiya 16. Tiykarg`i estetikaliq kategoriyalar 
Jobasi: 
 
l. Estetikaliq kategoriyalar tu`sinigi 
2. Estetikanin` tiykarg`i kategoriyalari 
 

---