82
Bul jeke distsiplinalar estetikada teoriyaliq њa`m metodologiyaliq tiykarlarg`a ha`m printsiplerge
iye boladi. Olarsiz iskusstvotaniw ilim bolmay qaladi.
Qullasi, jeke iskusstvotaniwliq distsiplinalar ushin estetika iskusstvonin` uliwma teoriyasi g`ana
bolmastan, onin` haqiyqatliqti estetikaliq men`geriwdin` uliwma nizamliqlarin izertleytug`in tarawlari
ha`m u`lken a`hmiyetke iye. Olar birinshi gezekte go`zzalliqtin` ta`biyatina ha`m estetikaliq idealg`a
tiyisli.
3. Estetikanin` praktikaliq a`hmiyeti ma`selesi qanday, ol haqiyqatliqqa qanday real` ta`sirge iye,
sotsialliq quriw, do`retiwde onin` qatnasi qanday degen sorawlarg`a juwap beriw ju`da` za`ru`rli. Bul
en` aldi menen estetikaliq teoriyanin` iskusstvog`a ta`sirinde, ko`rkem do`retiwshiliktin` real`
praktikasina, pu`tkil ko`rkem ma`deniyatqa ta`sirinde ko`rinis tabadi.
Belgili, burinlari ko`p g`ana estetikaliq teoriyalarg`a estetikanin` normativlik ha`m tu`sindiriwshilik
funktsiyalarin qarama-qarsi qoyiw ta`n boldi. Ma`selen, klassitsizm ushin estetikanin` waziypasi aqilg`a
saling`an norma, printsiplerge xudojniktin` bag`iniwi tiyis bolsa, pozitivistlik liniya estetikasi
ko`rkemlik protsessti tu`sindiriw ha`m sipatlaw menen shekleniwi tiyis.
Estetikanin` praktikaliq bag`dari a`debiy-ko`rkem kritikag`a onin` qatnasi arqali realizatsiyalanadi.
Duris a`debiy-ko`rkem sin za`ru`rli, biraq estetikaliq ilim menen iskusstvo praktikasi arasinda ol jalg`iz
g`ana baylanisshi emes.
Estetikaliq teoriya xudojniktin` ilimiy du`n`yag`a ko`z-qarasinin` a`hmiyetli faktori.
Estetika iskusstvoni tutiniwshi – tamashago`y, oqiwshi, tin`lawshi ushin ha`m a`hmiyetli.
Sonday-aq, estetikaliq teoriya tek xudojnik ushin g`ana emes, iskusstvoni basqariwdi a`melge
asiriwshilar ushin za`ru`rli.
Estetikanin` praktikaliq roli estetikaliq ta`rbiya protsesi arqali da a`melge asiriladi.
Estetikaliq teoriya adamnin` estetikaliq ma`deniyatin qa`liplestirip, ja`miyetlik o`ndiristin`
a`hmiyetli faktorina aylanadi ha`m basqa ilimler menen birge ja`miyettin` o`ndiriwshi ku`shlerine
aylanadi.
Lektsiya 15. Esttikaliq oy-pikirdin` rawajlandiriwinin` tiykarg`i basqishlari
Jobasi:
l. A`yyemgi du`n`yaliq estetika
2. A`yyemgi grek estetikasi
3. Orta a`sirlik estetika
4. Oyaniw da`wiri estetikasi
5. Klassitsizm estetikasi
6. Nemets klassikaliq estetikasi
7. XIX ha`m XX a`sirdin` baslarinda Orayliq Aziya xaliqlarinin` estetikaliq oy-pikirleri (Abay,
Berdaq, Furqat)
Estetikaliq oy-pikirdin` rawajlaniwinin` tiykarg`i basqishlarin adamzat ja`miyetinin` rawajlaniw
tariyxi menen, o`ndirislik ku`shler menen, o`ndiris qatnaslarinin` rawajlaniwi menen, ha`r tu`rli
ku`shlerdin` barisi menen, sonday-aq ja`miyettin` ruwxiy ma`deniyatinin` rawajlaniwi menen
baylanistirip qaraymiz. Onin` u`stine, o`tkendegi estetikaliq ko`z-qaraslar ha`m teoriyalar tiykarinan
filosofiyanin` ramkasinda rawajlang`an son` ha`m ondag`i ha`rqiyli tendentsiyalar estetikag`a ha`m
ta`sir etti.
Estetikaliq oy-pikir qul iyelewshilik ja`miyette kelip shiqqani menen estetikaliq iskerlik penen
estetikaliq sananin` baslamalarinin` payda boliwi orta paleolittin` aqirina (Must`e da`wiri) ha`m en`
aqirg`i paleolitke (Orin`yak- b.e.sh. 40-34 min` jilliqlar), Solyutre – b.e.sh. 35-25 min` jilliqlar, Madlen
b.e.sh. 25-12 min` jilliqlar) qarag`an og`ada a`yyemgi da`wirge tuwra keledi. Ma`selen, Must`e
da`wirinde-aq adam jasag`an qurallarina ren`li bellikler islep, belgiler sal¬an, olarg`a belgili ta`rtipte
ornalasqan oyiqlar islegen. Arxeologlar diywallardag`i, u`n`girlerdin` to`besindegi jaziwlardin`, rel`efler
menen domalaq skul`pturalardin` payda boliwin keyingi paleolitke tiyisli dep qaraydi. a`yyemgi
xudojnikler oxra boyawinin` ja`rdemi menen attin`, suwinnin`, o`gizdin`, bizonnin`, nasorogtin`,
arislannin` su`wretlerin salg`an.
83
Belgili, qola da`wirinde qul iyelewshilik formatsiya payda boladi. Egipette, qos da`r`yada, Qitayda
ma`mleketler payda boladi. Bul da`wirde estetikaliq oy-pikirdin` da`slepki baslamalari a`lbette
teoriyaliq rejeler, traktatlar tu`rinde qa`liplesedi. Biraq, ma`selen Egipette qurilis isinin`, qol o`nerinin`,
skul`pturanin` rawajlaniwi seziledi. a`yyemgi egipetlilerde go`zzalliq haqqinda g`ana emes, al sog`an
sa`ykes estetikaliq terminler њaqqinda da tu`sinikke iye bolg`an.
Shumerlilerdin` (b.e.sh. 4-3 min` jilliq) ma`deniyatinda a`jayip arxitekturaliq estelikler, rel`efler,
ko`rkem o`ner, so`z sheberligi tuwrali mag`liwmatlar sol da`wirdegi estetikaliq iskerlik penen
estetikaliq sananin` biraz rawajlang`aninan xabar beredi.
B.e.sh. 2-min` jilliqtin` birinshi yariminda Vavilon ma`deniyati ku`sheyedi. Su`wretlew iskusstvosi
menen ko`rkem a`debiyat rawajlanadi. Ma`selen, Gil`chamesh tuwrali da`stannin` basli temasi adamnin`
o`lmesligi ha`m qudaydin` a`dalatsiz ta`rtiplerine qarsi gu`res bolip tabiladi.
B.e.sh. XII a`sirden baslap b.e.sh. II a`sirine shekemgi u`lken tariyxiy da`wir dawaminda jaratilg`an
a`yyemgi evreylerdin` til sheberliginin` a`jayip esteligi «Bibliya»da («Ta`urat») go`zzalliq haqqinda
tu`sinik diniy-mifologiyaliq formada ko`rinis tabadi.
Orayliq Aziya da adamzat ma`deniyatinin` en` a`yyemgi oraylarinin` biri. Paffiya, Margian,
Xorezm, Sogda, Baktriya, Chag, Ferg`ana siyaqli a`yyemgi ma`mleketlerdin` estelikleri bug`an gu`wa.
Bul ortaliqta bizin` eramizdin` 1-min` jillig`ina deyingi araliqta-aq qurg`an qurilislari, saraylar, xramlar
boy tiklegen. Tashkent, Samarqand, Buxaranin` muzeylerinen a`jayip terronot figuralardi, idislardi,
qimbat bahali tabaqlardi, keselerdi, adamlardin` su`lderleri biynelengen ten`gelerdi ha`m qoli epli
adamlar soqqan basqa da zatlardi ko`riw mu`mkin.
Qaraqalpaq xalqi da a`yyemgi xaliqlardin` biri sipatinda Orayliq Aziyanin` bay miyraslarin
do`retiwshilerden esaplanadi. Bular a`sirese arxeologiyaliq izertlewlerdin` mag`liwmatlari menen ju`da`
konkretlesedi. Ma`selen, qubla Aral jag`alawlarinan tabilg`an miynet qurallari, ma`deniy yamasa turmis
itiyajlari ushin ilaydan islengen idislar bul do`gerekte iskusstvonin` rawajlaniw da`rejesin aniqlawg`a
tiykar beredi.
Janbas-4 ba`ndirgisi. Bunda miynet qurallarina, idislarg`a saling`an su`wretler, biyneler (b.e.sh. IV
a`sir) en` a`yyemgi estelik bolip tabiladi.
Ba`ndirgiden tastan, kvartstan jasalg`an miynet qurallari, su`yekten islengen qariw, sonday-aq
dushshi suw ha`m ten`iz baqanshaqlarinin` qabig`inan burawlap islengen bezeniw zatlari tabilg`an.
Qoy qirilg`an qala (b.e.sh. l-min` jilliq) qaziw waqtinda tabilg`an terrakota (qumbizda pisirilgen saz
ilay ha`m onnan islengen idislar) statuyatkalari da haqiyqatliqti estetikaliq o`zlestiriwden da`lillew
beredi. Onda en` eski estelik – hayaldin` basi. Bul shamasi o`nimdarliq qudayi Ana quday – Anaxitanin`
basi bolsa kerek. o`olina ju`zim solqimi menen pishaq uslag`an er adamnin` jalan`ash gewdesi Dionneke
(grek jilnamasinda ju`zimgershilik ha`m vino islew qudayi) jaqin ta`n`irdin` simvoli bolsa kerek.
Bulardan basqa qoy qirilg`an qaladan tabilg`an su`wretlerdegi ayag`i jerge tiymey shawip
baratirg`an suwinlar yamasa jirtqish an`lar talap atirg`an suwinlar qaytalanbas sheberlik penen
su`wretlengen.
Topiraq qala qalashasinan (b.e.sh. III a`sir) tabilg`an diywalg`a saling`an su`wretler iskusstvonin`
o`sip baratirg`an da`rejesin an`latadi. o`alashanin` arqa-batis bo`leginde ba`lentligi 30 metrlik u`sh
minara menen bekkemlengen patsha ha`wlisinin` qulag`an orni saqlanip qalg`an. Saraydin` saltanatli
bo`lmeleri – u`lken «patshalar zali» menen birge «jawingerler zali» h.t.b. bar.
Topiraq qalanin` diywal betindegi su`wretleri a`yyemgi iskusstvonin` a`jayip u`lgileri.
Bul jerde jerlengen hayaldin` keramikaliq sarkofaginan tabilg`an bir topar zergerlik buyimlari
iskusstvo ha`m o`nermentshiliktin` joqari da`rejede rawajlang`an Qubla Aral jag`alawi turg`inlarinin`
joqari estetikaliq talg`ami haqqinda mag`liwmat beredi.
Tu`yrnawish – alma uslap turg`an qol – mayda plastikanin` nag`iz marjani.
Bul ha`m bunnan basqalari estetikaliq ma`deniyattin` greklerden, rimlilerden baslanbaytug`inlig`in,
onin` Shig`ist ellerinde a`lleqashan-aq rawajlang`anlig`in da`lilleydi.
A`yyemgi greklerdin` estetikaliq ko`z-qaraslari antikaliq iskusstvonin` praktikasi menen tig`iz
baylanisli.
Antikaliq estetikanin` sag`asinda pifagorshilar turadi. Olardin` pikirinshe, barliq zatlardin` tiykarin
ha`m olardin` qatnaslarin san quraydi, al a`lem birlikti quraydi, onin` tiykarinda ha`m sanliq printsip
bar.
Dostları ilə paylaş: |