Filosofiya kk



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə38/51
tarix16.11.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#10455
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   51

 
82 
Bul  jeke  distsiplinalar  estetikada  teoriyaliq  њa`m  metodologiyaliq  tiykarlarg`a  ha`m  printsiplerge 
iye boladi. Olarsiz iskusstvotaniw ilim bolmay qaladi.  
Qullasi,  jeke  iskusstvotaniwliq  distsiplinalar  ushin  estetika  iskusstvonin`  uliwma  teoriyasi  g`ana 
bolmastan,  onin`  haqiyqatliqti  estetikaliq  men`geriwdin`  uliwma  nizamliqlarin  izertleytug`in  tarawlari 
ha`m  u`lken  a`hmiyetke  iye.  Olar  birinshi  gezekte  go`zzalliqtin`  ta`biyatina  ha`m  estetikaliq  idealg`a 
tiyisli. 
3.  Estetikanin`  praktikaliq  a`hmiyeti  ma`selesi  qanday,  ol  haqiyqatliqqa  qanday  real`  ta`sirge  iye, 
sotsialliq  quriw,  do`retiwde  onin`  qatnasi  qanday  degen  sorawlarg`a  juwap  beriw  ju`da`  za`ru`rli.  Bul 
en`  aldi  menen  estetikaliq  teoriyanin`  iskusstvog`a  ta`sirinde,  ko`rkem  do`retiwshiliktin`  real` 
praktikasina, pu`tkil ko`rkem ma`deniyatqa ta`sirinde ko`rinis tabadi. 
Belgili, burinlari ko`p g`ana estetikaliq teoriyalarg`a estetikanin` normativlik ha`m tu`sindiriwshilik 
funktsiyalarin qarama-qarsi qoyiw ta`n boldi. Ma`selen, klassitsizm ushin estetikanin` waziypasi aqilg`a 
saling`an  norma,  printsiplerge  xudojniktin`  bag`iniwi  tiyis  bolsa,  pozitivistlik  liniya  estetikasi 
ko`rkemlik protsessti tu`sindiriw ha`m sipatlaw menen shekleniwi tiyis. 
Estetikanin`  praktikaliq  bag`dari  a`debiy-ko`rkem  kritikag`a  onin`  qatnasi  arqali  realizatsiyalanadi. 
Duris a`debiy-ko`rkem sin za`ru`rli, biraq estetikaliq ilim menen iskusstvo praktikasi arasinda ol jalg`iz 
g`ana baylanisshi emes. 
Estetikaliq teoriya xudojniktin` ilimiy du`n`yag`a ko`z-qarasinin` a`hmiyetli faktori. 
Estetika iskusstvoni tutiniwshi – tamashago`y, oqiwshi, tin`lawshi ushin ha`m a`hmiyetli. 
Sonday-aq,  estetikaliq  teoriya  tek  xudojnik  ushin  g`ana  emes,  iskusstvoni  basqariwdi  a`melge 
asiriwshilar ushin za`ru`rli. 
Estetikanin` praktikaliq roli estetikaliq ta`rbiya protsesi arqali da a`melge asiriladi. 
Estetikaliq  teoriya  adamnin`  estetikaliq  ma`deniyatin  qa`liplestirip,  ja`miyetlik  o`ndiristin` 
a`hmiyetli  faktorina  aylanadi  ha`m  basqa  ilimler  menen  birge  ja`miyettin`  o`ndiriwshi  ku`shlerine 
aylanadi. 
 
 
Lektsiya 15. Esttikaliq oy-pikirdin` rawajlandiriwinin` tiykarg`i basqishlari 
Jobasi: 
l. A`yyemgi du`n`yaliq estetika 
2. A`yyemgi grek estetikasi 
3. Orta a`sirlik estetika 
4. Oyaniw da`wiri estetikasi 
5. Klassitsizm estetikasi 
6. Nemets klassikaliq estetikasi 
7.  XIX  ha`m  XX  a`sirdin`  baslarinda  Orayliq  Aziya  xaliqlarinin`  estetikaliq  oy-pikirleri  (Abay, 
Berdaq, Furqat) 
 
Estetikaliq  oy-pikirdin`  rawajlaniwinin`  tiykarg`i  basqishlarin  adamzat  ja`miyetinin`  rawajlaniw 
tariyxi  menen,  o`ndirislik  ku`shler  menen,  o`ndiris  qatnaslarinin`  rawajlaniwi  menen,  ha`r  tu`rli 
ku`shlerdin`  barisi  menen,  sonday-aq  ja`miyettin`  ruwxiy  ma`deniyatinin`  rawajlaniwi  menen 
baylanistirip  qaraymiz.  Onin`  u`stine,  o`tkendegi  estetikaliq  ko`z-qaraslar  ha`m  teoriyalar  tiykarinan 
filosofiyanin`  ramkasinda  rawajlang`an  son`  ha`m  ondag`i  ha`rqiyli  tendentsiyalar  estetikag`a  ha`m 
ta`sir etti. 
Estetikaliq  oy-pikir  qul  iyelewshilik  ja`miyette  kelip  shiqqani  menen  estetikaliq  iskerlik  penen 
estetikaliq  sananin`  baslamalarinin`  payda  boliwi  orta  paleolittin`  aqirina  (Must`e  da`wiri)  ha`m  en` 
aqirg`i paleolitke (Orin`yak- b.e.sh. 40-34 min` jilliqlar), Solyutre – b.e.sh. 35-25 min` jilliqlar, Madlen 
b.e.sh.  25-12  min`  jilliqlar)  qarag`an  og`ada  a`yyemgi  da`wirge  tuwra  keledi.  Ma`selen,  Must`e 
da`wirinde-aq  adam  jasag`an  qurallarina  ren`li  bellikler  islep,  belgiler  sal¬an,  olarg`a  belgili  ta`rtipte 
ornalasqan oyiqlar islegen. Arxeologlar diywallardag`i, u`n`girlerdin` to`besindegi jaziwlardin`, rel`efler 
menen  domalaq  skul`pturalardin`  payda  boliwin  keyingi  paleolitke  tiyisli  dep  qaraydi.  a`yyemgi 
xudojnikler  oxra  boyawinin`  ja`rdemi  menen  attin`,  suwinnin`,  o`gizdin`,  bizonnin`,  nasorogtin`, 
arislannin` su`wretlerin salg`an. 


 
83 
Belgili, qola da`wirinde  qul iyelewshilik formatsiya payda boladi. Egipette, qos da`r`yada, Qitayda 
ma`mleketler  payda  boladi.  Bul  da`wirde  estetikaliq  oy-pikirdin`  da`slepki  baslamalari  a`lbette 
teoriyaliq rejeler, traktatlar tu`rinde qa`liplesedi. Biraq, ma`selen Egipette qurilis isinin`, qol o`nerinin`, 
skul`pturanin`  rawajlaniwi  seziledi.  a`yyemgi  egipetlilerde  go`zzalliq  haqqinda  g`ana  emes,  al  sog`an 
sa`ykes estetikaliq terminler њaqqinda da tu`sinikke iye bolg`an. 
Shumerlilerdin`  (b.e.sh.  4-3  min`  jilliq)  ma`deniyatinda  a`jayip  arxitekturaliq  estelikler,  rel`efler, 
ko`rkem  o`ner,  so`z  sheberligi  tuwrali  mag`liwmatlar  sol  da`wirdegi  estetikaliq  iskerlik  penen 
estetikaliq sananin` biraz rawajlang`aninan xabar beredi. 
B.e.sh. 2-min` jilliqtin` birinshi  yariminda Vavilon ma`deniyati ku`sheyedi. Su`wretlew iskusstvosi 
menen ko`rkem a`debiyat rawajlanadi. Ma`selen, Gil`chamesh tuwrali da`stannin` basli temasi adamnin` 
o`lmesligi ha`m qudaydin` a`dalatsiz ta`rtiplerine qarsi gu`res bolip tabiladi. 
B.e.sh. XII a`sirden baslap b.e.sh. II a`sirine shekemgi u`lken tariyxiy da`wir dawaminda jaratilg`an 
a`yyemgi  evreylerdin`  til  sheberliginin`  a`jayip  esteligi  «Bibliya»da  («Ta`urat»)  go`zzalliq  haqqinda 
tu`sinik diniy-mifologiyaliq formada ko`rinis tabadi.  
Orayliq  Aziya  da  adamzat  ma`deniyatinin`  en`  a`yyemgi  oraylarinin`  biri.  Paffiya,  Margian, 
Xorezm, Sogda, Baktriya, Chag, Ferg`ana siyaqli a`yyemgi ma`mleketlerdin` estelikleri bug`an gu`wa. 
Bul ortaliqta bizin` eramizdin` 1-min` jillig`ina deyingi araliqta-aq qurg`an qurilislari, saraylar, xramlar 
boy  tiklegen.  Tashkent,  Samarqand,  Buxaranin`  muzeylerinen  a`jayip  terronot  figuralardi,  idislardi, 
qimbat  bahali  tabaqlardi,  keselerdi,  adamlardin`  su`lderleri  biynelengen  ten`gelerdi  ha`m  qoli  epli 
adamlar soqqan basqa da zatlardi ko`riw mu`mkin.  
Qaraqalpaq  xalqi  da  a`yyemgi  xaliqlardin`  biri  sipatinda  Orayliq  Aziyanin`  bay  miyraslarin 
do`retiwshilerden esaplanadi. Bular a`sirese arxeologiyaliq izertlewlerdin` mag`liwmatlari menen ju`da` 
konkretlesedi. Ma`selen, qubla Aral jag`alawlarinan tabilg`an miynet qurallari, ma`deniy yamasa turmis 
itiyajlari  ushin  ilaydan  islengen  idislar  bul  do`gerekte  iskusstvonin`  rawajlaniw  da`rejesin  aniqlawg`a 
tiykar beredi.  
Janbas-4  ba`ndirgisi.  Bunda  miynet  qurallarina,  idislarg`a  saling`an  su`wretler,  biyneler  (b.e.sh.  IV 
a`sir) en` a`yyemgi estelik bolip tabiladi. 
Ba`ndirgiden  tastan,  kvartstan  jasalg`an  miynet  qurallari,  su`yekten  islengen  qariw,  sonday-aq 
dushshi suw ha`m ten`iz baqanshaqlarinin` qabig`inan burawlap islengen bezeniw zatlari tabilg`an. 
Qoy qirilg`an qala (b.e.sh. l-min` jilliq) qaziw waqtinda tabilg`an terrakota (qumbizda pisirilgen saz 
ilay  ha`m  onnan  islengen  idislar)  statuyatkalari  da  haqiyqatliqti  estetikaliq  o`zlestiriwden  da`lillew 
beredi. Onda en` eski estelik – hayaldin` basi. Bul shamasi o`nimdarliq qudayi Ana quday – Anaxitanin` 
basi bolsa kerek. o`olina ju`zim solqimi menen pishaq uslag`an er adamnin` jalan`ash gewdesi Dionneke 
(grek jilnamasinda ju`zimgershilik ha`m vino islew qudayi) jaqin ta`n`irdin` simvoli bolsa kerek. 
Bulardan  basqa  qoy  qirilg`an  qaladan  tabilg`an  su`wretlerdegi  ayag`i  jerge  tiymey  shawip 
baratirg`an  suwinlar  yamasa  jirtqish  an`lar  talap  atirg`an  suwinlar  qaytalanbas  sheberlik  penen 
su`wretlengen. 
Topiraq  qala  qalashasinan  (b.e.sh.  III  a`sir)  tabilg`an  diywalg`a  saling`an  su`wretler  iskusstvonin` 
o`sip  baratirg`an  da`rejesin  an`latadi.  o`alashanin`  arqa-batis  bo`leginde  ba`lentligi  30  metrlik  u`sh 
minara  menen  bekkemlengen  patsha  ha`wlisinin`  qulag`an  orni  saqlanip  qalg`an.  Saraydin`  saltanatli 
bo`lmeleri – u`lken «patshalar zali» menen birge «jawingerler zali» h.t.b. bar. 
Topiraq qalanin` diywal betindegi su`wretleri a`yyemgi iskusstvonin` a`jayip u`lgileri. 
Bul  jerde  jerlengen  hayaldin`  keramikaliq  sarkofaginan  tabilg`an  bir  topar  zergerlik  buyimlari 
iskusstvo  ha`m  o`nermentshiliktin`  joqari  da`rejede  rawajlang`an  Qubla  Aral  jag`alawi  turg`inlarinin` 
joqari estetikaliq talg`ami haqqinda mag`liwmat beredi. 
Tu`yrnawish – alma uslap turg`an qol – mayda plastikanin` nag`iz marjani. 
Bul ha`m bunnan basqalari estetikaliq ma`deniyattin` greklerden, rimlilerden baslanbaytug`inlig`in, 
onin` Shig`ist ellerinde a`lleqashan-aq rawajlang`anlig`in da`lilleydi. 
A`yyemgi  greklerdin`  estetikaliq  ko`z-qaraslari  antikaliq  iskusstvonin`  praktikasi  menen  tig`iz 
baylanisli. 
Antikaliq  estetikanin`  sag`asinda  pifagorshilar  turadi.  Olardin`  pikirinshe,  barliq  zatlardin`  tiykarin 
ha`m  olardin`  qatnaslarin  san  quraydi,  al  a`lem  birlikti  quraydi,  onin`  tiykarinda  ha`m  sanliq  printsip 
bar. 


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   51




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə