Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
78 Etikanin` ja`ne bir kategoriyasi bul-a`dalat. Onin` miyribanliq ha`m jawizliq, jaqsiliq ha`m jamanliqtan ayirmashilig`i sonnan ibarat, a`dalattin` o`zi qanday da bir qadriyatti an`latpaydi, biraqta qadriyatlar arasindag`i ayirmashiliqti an`latip beriw ha`m olardi bahalaw mu`mkinshiligine iye. Sol sebepli onda ja`miyetti ta`rtipke saliwshiliq qa`siyeti bar; onda ha`m moralliq ha`m huquqiy talaplar ja`mlengen. A`dalat bar jerde sotsialliq ja`bir ha`m biybastiliqqa jol qoyilmaydi. A`dalat tu`sinigine tek g`ana huquqiy ma`ni berip tu`sindiriw duris emes. Ol joqarida aytip o`tkenimizdey , ken` qamrawli moralliq kategoriya. Ol tek g`ana puxaralar arasindag`i qatnasiqlardi emes, ba`lki ma`mleket pene xaliq, ja`miyet penen shaxs arasindag`i baylanislar o`lshemin de o`z ishine aladi. Xaliq arasinda neshshe min` jillardan berli a`dil patsha ideali jasap kelgenligi quri emes. Derlik bir yarim a`sir dawaminda a`dalatsizliqti milliy kemsitiwdi, milliy maqtanish sezimlerinin` ayaq asti etiliwi, jat tu`siniklerdi zorlap qabil ettiriw siyaqli halatlardi bastan keshirgen xalqimiz, bu`ginliginde g`a`rezsizlikke erisip, a`dalatli puxaraliq ja`miyet du`ziwge kiristi. A`dalat bu`gingi ku`nde bizin` g`a`rezsiz, kelejegi ulli ma`mleketimizdin` mazmunin an`latiwshi tu`sinikke aylanip barmaqta. Etikanin` ta`sir shen`beri ken` kategoriyalarinan biri hu`jdan bolip tabiladi. Hu`jdan-Zigmund Freyd so`zi menen aytqanda, «ayiriqsha men», a`piwayi men u`stinen baqlaw ornatip, oni basqarip turiwshi ekinshi, joqari da`rejedegi men. Eger uyat kategoriyasi insannin` sirtqi, ja`miyetke baylanislilig`inan kelip shiqsa, hu`jdan onin` ishki o`z-o`zine baylanislilig`inan kelip shig`adi. Uyat ma`lim bir waqit ishinde insannin` o`zinin` qolaysiz bir ha`reketi tiykarinda payda bolg`an qolaysizlaniw bolsa, hu`jdan azabi, bul a`piwayi ha`diyse emes, ba`lki kewildegi, adamdag`i adamiyliqqa intiliwi, onin` talaplari qandirilmasa, hesh qashan azap toqtamaydi. Uyat penen hu`jdandi, okeandag`i aysbergke megzetiw mu`mkin: suw betine shig`ip turg`an bo`legin uyat dep uqsatsaq, suwdin` astindag`i bo`legi onnan bir neshshe min` ese ko`birek ko`lemdi aliwshi hu`jdang`a sa`ykes keledi. Hu`jdan da basqa etika kategoriyalari siyaqli bahalaw qa`bilietine iye. Biraqta bul bahalaw hesh qashan ob`ektke qaratilmaydi, ol sub`ekttin` is-ha`reketlerin bahalaydi, yag`niy onda sub`ekt o`zi ushin ishki ob`ekt waziypasin o`teydi. Ayirim jag`daylarda ja`miyet talaplari menen hu`jdan arasinda sa`ykessizlikler kelip shig`iwi mu`mkin. Bunda hu`jdan emes, ja`miyet talaplarinin` o`tkinshilik qa`siyetleri, ma`lim da`rejede eskirgenligi ayipli. Ko`pshilik jag`daylarda hu`jdan termini ornina iyman terminin paydalaniw jag`daylari ushirasadi. Iyman negizinde diniy tu`sinik. Biraqta turmista hu`jdan tu`siniginin` sinonimi sipatinda isletiledi.Ma`selen, kimdidur birew «iymanli adam» degeninde, onin` musilmanliqqa iyman keltirgenligi yaki keltirmegenligin oylap otirmaydi, ha`tteki ol adam musilman emes, al basqsa din wa`kili de boliwi mu`mkin. Sebebi bul jerde ga`p ol adamnin` dindarlig`i haqqinda emes, ba`lki hu`jdanli, hadal, rasgo`y ekenligi haqqinda ketpekte. Usi ma`nide hu`jdan menen iyman tu`siniklerin egizek tu`sinikler dese de boladi. Etikaliq kategoriyalardan ja`ne biri –namis. Namis ma`nisi jag`inan shaxstin` o`z qa`dir-qimbatin an`lap jetiwi, usi qa`dir qimbatinin` ja`miyet ta`repinen ta`n aliniwi yaki alinbaslig`i menen belgilenedi. Ayirim jag`daylarda oni ar tu`sinigi menen aljastiriw jag`daylari da ushirasip turadi. Biraqta ar kategoriyasi namis kategoriyasina salistirg`anda a`dewir tar ko`lemge iye tu`sinik. Namis-sotsialliq xarakterge iye tu`sinik. Namis jolinda insanlar o`z janinan waz keshiwge shekem barip jetedi, sebebi ha`r bir insan o`z namisi, sem`ya namisi, millet namisi dep gu`resedi. Biz joqarida ko`rip o`tken-tiykarg`i kategoriyalardin` barlig`i da bahalaw ta`biyatina iye tu`sinikler. Ja`nede bir qatar a`hmiyetli tu`sinikler bar, olar o`z sheshimin talap etiwi menen birge, yag`niy mashqalaliq xarakterge iye ekenligi menen ajiralip turadi. Ideal, baxit, o`mirdin` mazmuni siyaqli tu`sinikler usilar toparinan bolip tabiladi. Tiykarg`i kategoriyalar siyaqli moralliq printsipler de moralliq an`law formalarinan esaplanadi. Olarda moralliq talap salistirmali tu`rde uliwma ko`riniste boladi. Olar ja`miyet ta`repinen shaxsqa qoyilatug`in talap negizinde payda bolip, insannin` moralliq da`rejesin, onin` o`miri mazmunin, adamlar menen o`z-ara baylanislarindag`i tiykarg`i ta`replerin belgilep beredi. Na`tiyjede printsipler, insan is-ha`reketlerinin` uliwma bag`darin ko`rsetken ha`lda, ko`pshilik moralliq o`lshemler ushin tiykar bolip xizmet etedi. 79 Moralliq printsiplerdin` en` eski ha`m en` a`hmiyetli formalarinin` biri-insanparvarliq. Ol-insannin` insannin` en` ulli sotsialliq waziypasin belgileytug`in ideyalar, ko`z-qaraslar jiyindisi, shax serki, qa`dir- qimbati, onin` baxitli boliw huquqin talap etiw imkaninin` bar ekenligine isenimi bolip tabiladi. Insanparvarliq- uliwma insaniy qadriyatlar toparina kiredi. Onin` tiykarg`i waziypasi ha`r bir shaxstin` insaniyliq haq-huquqlarinin` ta`miynleniwi ushin gu`resi. En` ma`lim ha`m ken` tarqalg`an printsip-watanparvarliq bolip tabiladi. Ol insannin` o`z watanina muhabbatin, oni asirap-abaylawg`a bolg`an ha`reketin an`latiwshi moralliq kategoriya. Oni ko`pshilik jag`daylarda watan dushpanlarina qarsi gu`reste ruwxiy-ag`artiwshiliq qurali sipatinda paydalanadi. Negizinde, bul printsiptin` ko`lemi anag`urlim ken`-ol insanparvarliqtin` anag`urlim uliwmalasqan ko`rinisi. Ol, en` da`slep, o`z watanlaslari Erkin asiraw ushin gu`res, insan azatlig`i jolindag`i is- ha`reketleri. Watandi qorg`aw, bul-insandi qorg`aw, milletti qorg`aw. Lekin bul qorg`aw, tek uris maydanlarinda emes, ba`lki barliq salalarda o`z ko`rinisin tabadi. Ha`zirgi waqitta jaslarimizda watanparvarliq tuyg`isin ta`rbiyalaw, olardi Watan tu`sinigin teren`irek an`lap jetiwge u`yretiw, Watanparvarliq-en` ulli moralliq printsip ekenin tu`sindiriw pa`nimizdin` tiykarg`i waziypalarinin` biri bolip tabiladi. Usilarg`a qosimsha milletparvarliq, tinishliqparvarliq, jomartliq siyaqli moralliq printsiplerdin` de insan kamalati ushin a`hmiyeti ulli. Bekkemlew ushin sorawlar 1. Muhabbattin` etikanin` kategoriyasi sipatinda a`hmiyeti neden ibarat 2. Miyribanliq ha`m jawizliq kategoriyalarinin` sotsialliq belgileri nelerden ibarat 3. Jaqsiliq ha`m jamanliqtin`, miyribanliq ha`m jawizliqtan parqi nelerde ko`rinedi 4.A`dalattin` ja`miyet ha`m insan moralliq turmisinda orni qanday o`lshemler menen belgilenedi 5. Ne ushin hu`jdan etikanin` en` a`hmiyetli kategoriyalarinan esaplanadi 6. Namis kategoriyasinin` moralliq turmistag`i a`hmiyeti ne menen belgilenedi A`debitlar 1.Karimov I.A. Wzbekistonning siesiy-ijtimoy va iqtisodiy istiqbolning asosiy tamoyllari. T., «Wzbekiston», 1995 2.Karimov I.A. Halollik va fidoyilik faoliyatimizning asosiy mezoni bwlsin. T., «Wzbekiston», 1994 3 Aristotel`. Nikomaxova etika; Bolshaya etika.//(Aristotel`. Sochineniya v n`-tomax,t-n`., M.,»Misl» 1994) 4.Gegel` G.Filosofiya prava. M., «Misl`» , 1989 5.Slovar` po etike . M., Politizdat, 1989 6.Fromm Erix. Dusha cheloveka. M.,» Respublika», 1992 7.Axloqshunostlik (maruzalar matni) . Toshkent, 2000 Lektsiya 14. Estetika ilim sipatinda Jobasi: l. Estetikanin` predmeti 2. Estetika ha`zirgi ilimiy bilimler sistemasinda 3. Estetikaliq teoriyanin` ja`miyetlik o`mirdegi roli. Belgili, qa`legen ilimnin` tiykarin tu`sindiriw oni predmetlik aniqlawdan baslanadi. Anaw ya minaw ilimnin` predmetin aniqlaw bul haqiyqatliqtin` sol ilim tanip biliwge bag`darlang`an ta`repin ashiw. Bul degen so`z, birinshi gezekte ol ilim shug`illanatug`in nizam ha`m nizamliqlardi u`yreniw. Estetikag`a baylanisli bulardin` za`ru`rligi ju`da` ku`sheyedi. Nege degende, estetika qa`niygelerinin` ishinde estetikanin` predmetine baylanisli turaqlasqan pikir joq. «Estetika» terminin birinshi ret ilimiy aylanisqa tu`sirgen alim nemets filosofi A.Baumgarten (lulr-luyw) «Estetika» Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|