Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
84 Olardin` pikirlerinin` birazi estetikaliq oydi rawajlandiriwg`a u`les qosti. a`sirese, pifagorshilardin` go`zzalliqtin` ob`ektiv tiykarlari garmoniya h.t.b. tuwrali ko`zqaraslari ju`da` a`hmiyetli. A`yyemgi grek estetikasinda materialistlik liniya Geraklitti (b.e.sh. 530-470 jillar) baslanadi. Ol dialektikaliq xarakterge iye ko`zqarasta bola otirip, ol ha`m misli pifagorshilarday-aq go`zzalliqtin` ob`ektivligin tastiyiqladi, biraq oni predmetlik du`n`yanin` qa`siyetlerinen ko`rdi. Geraklitte go`zzalliq dialektikaliqqa iye. Go`zzalliq onda garmoniyag`a ten`, al garmoniya qarama-qarsiliqlardin` birligi sipatinda. Ol ta`repinen birinshi ma`rtebe go`zzalliqtin` otnositelligi ideyasi ko`terildi. Antikaliq du`n`yanin` ulli materialisti Demokrit (b.e.sh. 460-370 j) suliwliqti garmoniyada, bo`leklerdin` duris qatnasinda, simmetriyada ko`rdi. Suliwliqti o`lshem tu`sinigi menen baylanistiradi. Demokrittin` pikirinshe iskusstvo adamnin` minimal talaplari qanaatlandirilg`anda payda boladi. iskusstvonin` tiykari, ma`nisi mimesiste – haqiyqatliqqa eliklewde. Sokrat (b.e.sh. 469-399 j) Sokrattin` diqqat orayi kosmostan adam bolmisina, onin` ishki du`n`yasina qaratilg`an. Ol suliwliq ha`m jaqsiliq, basqasha aytqanda estetikaliq ha`m etikaliq ma`selelerin qoydi. Ol ta`repinen estetikaliq ko`zqaraslardin` otnositelligi xarakteri tuwrali oy ko`teredi. Sokrat estetikaliq penen paydaliliqtin` baylanisin duris ko`rsete otirip, olardi ten`lestirip ha`m jiberdi. Go`zzalliqtin` o`lshemin ol predmettin` atqaratug`in xizmetine sa`ykesliginde qaradi. Platon (b.e.sh. 427-347 j) Estetikani go`zzalliq ha`m iskusstvo filosofiyasi dep tu`sindi. Go`zzalliqtin` da`regi – ideyalar du`n`yasi. Seziwlik zatlardin` go`zzal boliwi olarda ma`n`gi, o`zgerissiz ideyanin` jan`g`iriwi menen baylanisli. Platonnin` pikirinshe suliwliq joqari sezimlik xarakterge iye, sonliqtan oni sezimler arqali emes, al aqil-oy menen tanip biliw mu`mkin. Onin` oyinsha do`retiwshilik – irratsionalliq akt. Iskusstvoni Platon zatlardin` ko`shirmesi, al zatlar – ideyalardin` ta`sirsiz ko`shirmesi dep qaraydi. Platonnin` estetikaliq ko`zqaraslarinda tiykarg`i orin estetikaliq ta`rbiyag`a tiyisli. Platon iskusstvonin` adamlarg`a ta`sir etiwin moyinlag`ani menen tiykarinan onin` unamsiz xarakterine diqqat bo`ldi. Sonin` ushin ha`m Platon o`zinin` idealliq ma`mleketinen poeziyani quwiwdi usinadi. Tek muzikani, onda da qaharmanliqqa bag`ishlang`anlarin qaldiriwdi maqullaydi. Aristotel` Onin` estetikaliq ko`zqaraslari ko`birek materialistlik tendentsiyalarg`a iye. Onin` oyinsha suliwliqtin` tiykari – ob`ektiv du`n`yanin` zatlarinin` o`zleri, zatlardin` qa`siyetleri, ta`rtibi, simmetriya, tutasliq. Aristotel` de mimesis tuwrali ta`liymat rawajlaniwin tapti. Iskusstvo – haqiyqatliqqa eliklew. Ol iskusstvoni qabillawdan aling`an quwanishti qubilislardi tanip biliw menen baylanistirdi. Tragediyanin` materialinda Aristotel` «katarske» tuwrali ta`liymatti – jannin`, ruwxtin` qorqinish, qayg`ini bo`lisiw arqali tazalaniwin ko`terip shiqti. Ol iskusstvoni tu`r, rod, janrlarg`a klassifikatsiyalawg`a urindi. Aristotel` estetikasi qanshelli a`hmiyeti zor bolg`ani menen tiykarinan seziwlik ha`m normativlik belgilerge iye boldi. Lukretsiy Kar a`yyemgi Rimde estetikanin` materialistlik liniyasin rawajlandirg`an oyshil. Onin` «Zatlardin` ta`biyati tuwrali» poemasinda iskusstvonin` ta`biyiy, talaptan payda bolg`anlig`i ha`m onin` ag`artiwshiliq roli haqqinda ideya bar. O`ndiristin` a`yyemgi usili qulag`annan keyin Evropada ekonomikanin`, texnikanin`, sawdanin`, qalalardin`, ma`deniyattin` to`menlep ketiwi bayqaladi. Ja`miyettin` siyasiy du`zilisi feodalliq ha`m shirkewlik quramali sistemasi menen xarakterlenedi. Bul da`wir tiykarinan shirkewdin` u`stemlik etiw da`wiri. Feodalliq orta a`sirdin` tiykarg`i teoretikleri Avgustin Blajenskiy (354-430) ha`m Foma Akvinskiy (1225-1264) boladi. Olar: absolyut, og`ada sezimtal ha`m ma`n`gi go`zzalliq – quday. Asketizm maqtaladi, ta`n ha`reketleri gu`na dep esaplanadi. Adam ha`m onin` ruwxi jerdegi ha`mme na`rseden ajiralip, qudayg`a bariwi kerek. Jer betindegi tirishilikten waz keshken adam – ideal. Ol arg`i du`n`yadag`i qayirqomliqqa isenedi. Feodalizm da`wirindegi ra`smiy iskusstvo din ha`m shirkewdin` ku`shli ta`sirinde turadi ha`m diniy boyaw menen bu`rkeledi. Bul iskusstvonin` birqansha ken` taralg`an janrlari diniy aytiw, ka`ramatli 85 orinlar, xramlar boladi. Batis Evropa ellerindegi a`debiyat xaliqqa jat ha`m tu`siniksiz latin tilinde rawajlanadi. Bilim aliwdin` birden-bir orayi monastir` boladi. a) Shirkew muzikani qatan` quwdalaydi, qosiq, tantsalar «jinnin` oyini» esaplanadi. b) Iskusstvonin` jetekshi tu`ri – arxitektura. Gotikaliq stil`din` ulli-ulli qala soborlari. Olar oq biynesinde aspang`a talasqan boldi. o`udayg`a pa`rwaz etip turg`anday boladi. Gotikaliq stil` Frantsiyada – Shatre, Patrion, Reyme qalalarinda ko`rinis tabadi. Arab ellerindegi orta a`sirlik iskusstvo Bizin` eramizdin` VII a`sirinde payda bolg`an arab xalifati u`lken feodalliq ma`mleket boldi. Xalifattin` sostavina kirgen xaliqlar: arablar, berberler, iranlilar, azerbayjanlar, ta`jikler h.b. Islam dini taraldi. Jaqin shig`is elleri – Iran, Tu`rkiya, Awg`an. Barliq musilman elleri siyaqli meshit, medrese, ka`rwan saraylar salindi. Muhammed payg`ambardin` u`yi, onin` ha`wlisi, pal`ma ag`ashlarinan islengen su`tinlerge ornatilg`an shertegi bug`an u`lgi boldi, namaz oqilatug`in zallar – ushi-qiyiri joq su`renler qalin` o`sken tog`aylardi elesletedi. En` to`rindegi diywallarda suliw nag`islar eles-eles ko`rinetug`in ken`lik ha`m mirabi menen taxtanin` sa`nli u`skeneleniwi a`lemdi og`ada ken` ha`m ushi- qiyiri joq etip ko`rsetedi. Jaqin ha`m Orta Shig`is ellerinde shilter, keste siyaqli og`ada qiyin o`rme nag`islar (arabeska) ken` taralg`an. Kompozitsiyalarinin` ha`rqiylilig`i, siziqlarinin` sheber u`ylesiwi, motivlerinin` baylig`i nag`istin` bul tu`rin њaqili tu`rde ko`zdin` jawin aladi dep aytsa boladi. Kitap bezew. Ilimiy traktatlar - meditsina, geografiya, tariyx boyinsha shig`armalar, a`sirese orta a`sirlik Shig`istin` ulli shayirlari – Ferdausiy, Nizamiy, Nawayi h.b. shig`armalari ko`rkem su`wretler menen bezelgen. Bezew iskusstvosi: Shig`istin` klassikaliq a`debiyati qaњarmanlarinin` sezimlerin sheber jirlaytug`in poetikaliq tili astarli. Abulqasim Ferdausiy (934-1020) Parsi shayiri Geybir mag`liwmatlarg`a qarag`anda Ferdawsiy o`zinin` Iran patshalari haqqindag`i «Shaxnama» («Patshalar kitabi») atli ulli poemasin ha`kimlerden u`lken siyliq aliw ha`m ol siyliqti o`z jerleslerinin` diyqanshilig`in suwg`a bastirip kete beretug`in da`r`yalarg`a bo`get saldiriw ushin oylap jazg`an eken. Biraq, haqiyqatinda Ferdausiy o`zinin` poemasin tek jerleslerine xizmet ko`rsetiw emes, al pu`tkil Iran xalqina xizmet ko`rsetiw ushin jazg`an. Epopeyanin` ko`rkemlik qunlilig`i jaqsiliq penen jamanliqtin` gu`resinin` janli, qiziqli sa`wleleniwinde, ta`biyattin`, sayaxatlardin`, ma`rtliklerdin`, adamzat talpiniwlarinin` shirayli su`wretleniwinde. A`liysher Nawayi (1441-1501) Nawayi – melodiyali (sazli) – laqap (Nizam a`d-din a`liysher). Eger iran lirikleri – Saadiy, Xafiz, Omar Hayyamlar – parsi tilinde jazsa, Nawayi tu`rkiy tilde jazg`an. Ma`selen, «Xamsa» shig`armasi Nawayinin` u`shinshi poemasi – Farxadtin` Shiyringe muhabbati. Muhbbattin` ku`shi jartaslardi qopartip, kanal qazdiradi, biraq zulim shax Xisrawdan qatti aldanadi. «Shardiwan» qosiqlar jiynag`i menen poemalarinda ma`mleketlik isler, xaliqtin` tu`ri. Hu`kimdarlardin` huqiqinan paydalanadi, sultan ha`wlisinin` o`sek-o`tirikleri h.t.b. sa`wlelenedi. Nawayinin` barliq do`retpelerinde onin` jekke basinin` adamgershiligi belgili da`rejede sa`wlelengen. Orta a`sirlik Orta Aziyanin` joqari estetikaliq ma`deniyatin da`lilleytug`in faktler og`ada ko`p. a) Samarqand (Afrasiab qalashasi) menen Pendjikent qalasindag`i qazba jumislar. VII a`sirdin` basi –VIII a`sirdin` aqirinda Orta Aziya Arab xalifati quramina kirmesten burin-aq belgili. b) Pendjikent knyaz`ligi ekonomikaliq ha`m ma`deniy jaqtan Orayliq Aziya oblastlarinin` ishindegi en` alding`i qatarli oblasti Sogda yamasa Sogdiana oblastinin` territoriyasina ornalasqan. Pendjikentten skul`ptura shig`armalari tabilg`an. Onda qizdin` qiriq ag`ashtan islengen mu`sini ju`da` na`zik islengen. Xramlar, bay qalalardin` qonaq jaylarinin` diywallarindag`i nag`islar – Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|