Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
100 emotsionalliq mu`mkinshiliklerin ha`m t.b. mzertleydi. Ma`selen, satiraliq iskusstvonin` pafosi—bul en` aldi menen biykarlaw, qa`ha`rli biykarlaw arqali o`mirdin` ekinshi ta`repi tastiyiqlanadi. Obrazliliqtin` xarakteri boyinsha da iskusstvonin` tu`rlerinin` arasinda u`lken ayirmashiliq bar. Jivopis`tin`, kinonin` obrazlari o`mirdi onin` formasinda sa`wlelendiredi. Arxitektura, muzikanin` obrazlari sirttan qarag`anda haqiyqatliqtin` sa`wlelendirilgen fakt ha`m qubilislarina uqsamaydi. Biraq, haqiyqatinda olay emes. Bul fakt ha`m qubilislardi teren` tu`rde berip, adamnin` emotsionalliq qabillawin o`z ishine aladi. Ko`rkem a`debiyatta, shig`armada biz obrazliliqtin` eki tipinin` birligin (ma`selen, epikaliq a`debiyat ha`m lirikaliq poeziya) ko`remiz. Iskusstvonin` mazmunina keletug`in bolsaq, onda predmetlik—o`mirlik, ideyaliq ha`m emotsionalliq ta`repleri birlesedi. Ma`selen, ekonomikaliq teoriya mamani ja`miyetti izertlew ob`etkine aynaldirg`anda onin` o`ndirislik qatnasiqlarinin` ma`nisin izertlep, ma`lim ja`miyetlik rawajlaniwg`a tiyisli nizamliqlardi izertleydi. Al iskusstvoliq shig`armada konkret adamlar, konkret jag`daylar, olardin` ta`g`diri, individualliq qatnasiqlari, bastan keshiriwleri arqali joqaridag`i nizamliqlar ko`rinedi. Ma`selen, «Uris ha`m paraxatshiliq», «Tinish Don», «o`tken ku`nler», «Baxitsizlar», «Xalqabad» ha`m t.b. Bularg`a adamlardin` individualliq ta`g`diri arqali xaliqtin` ta`g`diri so`z boladi. Sonin` menen birge iskusstvo — ideologiyanin` formasi. Shig`armanin` ko`rkem formasina keletug`in bolsaq, onda og`an kompozitsiya, syujet, obrazliq sabaq g`ana emes, obrazdi a`melge asiratug`in iskusstvonin` «ko`rkem tili de» kiredi. Ma`selen, shayirdin` obrazli oylap tapqani qosiq boliwi ushin poetikaliq tildi, ritm, rifma siyaqli poetikaliq so`zdin` «muzikalilig`in» qollanip, so`zge aylandiriliwi tiyis. Iskusstvo ja`miyetlik qubilis sipatinda ja`miyetlik o`mirdin` barliq sferalari menen baylanisli. Siyasatqa, pravog`a qarag`anda ekonomikaliq bazisten ta`wir-aq alislawda. Onin` rawajlaniwinda traditsiya, miyrasliq u`lken rol`ge iye. Sonin` menen birge ko`rkem, estetikaliq ko`zqaraslar nadstroykanin` bir bo`legi bola otirip, o`zinin` rawajlaniwinin` ha`rbir etabinda payda etken ekonomikaliq du`zimdi sa`wlelendiredi. Iskusstvonin` tariyxinda onin` xarakteri ja`miyettin` sho`lkemi menen ha`m miynet bo`linisi menen belgilenedi. Ma`selen, Rafael`da, Leonardo da Vinchida Titsian menen salistira otirip, birinshisinin` tvorchestvosinin` Rimnin` sol waqittag`i gu`lleniwinen g`a`rezli ekenin, ekinshisinin` Florentsiyanin` sotsialliq jag`dayinan g`a`rezliligin, u`shinshisinin` Venetsiyanin` tariyxiy rawajlaniwi menen baylanisli ekenligin ko`remiz. Berdaqtin` do`retiwshiligine xarakteristika bere otirip, oni XIX a`sirdegi qaraqalpaq xalqinin` sotsialliq-ekonomikaliq, ruwxiy o`mirindegi qarama-qarsiliqli sharayatlar menen baylanistiramiz. 3. Iskusstvoda haqiyqatliqti biliw ja`miyetlik o`mirdin` protsesslerin individuallastirilg`an ko`rkem obrazlada sa`wleleniwin tu`sinemiz. Iskusstvoda haqiyqatliqti bunday etip sa`wlelendiriw realistlik boladi. Sonliqtan da iskusstvo konkretlik, individualliq arqali uliwmaliqti ko`rsetedi. Uliwma adamzatqa ta`n qubilis tiplendiriw degen ne? Ma`selen, Romeo ha`m Djulettasi, Lermontovtin` Demoni, Mikalendjelonin` Davidi, Getenin` Fausti. Bulardin` ha`mmesi de berilip su`yeli ya jek ko`redi, jaqsiliqqa, shinliqqa umtiladi. a`lbette, usi qa`siyetler ha`rtu`rli da`wirdin` adamlarina ta`n. Biraq bul uliwmaadamzatqa ta`n qa`siyetler konkret-tariyxiyliqtan belgilenbeydi. Xudojnik, jaziwshi h.i.b. o`z da`wirinin` adamlarinin` sotsialliq belgilerin tiplestiredi. Ma`selen, Spartak, Stepan Razin, Ernazar Alako`zler o`zlerinin` ko`zqarasi, gu`res metodlari boyinsha ayrilip turadi. Biraq olardi tuwisqanlastiratug`in uliwmalastiratug`in ko`p na`rseler bar: massani baslawshi qaharmanlar, xarakter, oylaw obrazi, sezimi, minez-qulqi boyinsha o`zinshelikke iye. Tiplendiriw — bul konkret, individual qaytalanbaytug`in obrazlarda belgili ja`miyettin` barliq adamlarina ta`n uliwmaadamzatliq, toparliq, psixologiyaliq belgilerin ashiw boladi. Tiplendiriw protsesinde ko`rkem fantaziyanin`, oydan tabiwdin` roli joqari. Ma`selen, Xlestakov. o`mirde Xlestakov bolmag`an, biraq xlestakovshiliq sotsialliq qubilis. Sondan-aq, Sholoxovtin` Grigoriy Melexovi da, Sh.Seytovtin` o`udaybergen shundiyi da oylap tabilg`an, biraq haqiyqatliq. Iskusstvonin` biliwge qaratilg`an a`hmiyeti onin` ideyaliq-ta`rbiyaliq a`hmiyeti menen tig`iz baylanisli. Ideyaliq ha`m biliwlik (poznavatel`naya) funktsiyalari tig`iz baylanisqan. Ma`selen, kitap oqiwshinin` ya tin`lawshinin` ya tamashago`ydin` iskusstvo shig`armasina reaktsiyasi bul tek 101 haqiyqatliq fakt, qubilislarin, momentlerin ratsionalli biliwge qaratilg`an raektsiyasi emes, al oylaw, bastan keshiriw, estetikaliq qanaatlaniw reaktsiyasi. Iskusstvonin` za`ru`rli ja`miyetlik funktsiyasi: adamdi ideyaliq ha`m nravliq ta`rbiyalaw. a`debiyat ha`m iskusstvo shig`armalari adamda o`mirdi duris tu`siniwge ha`m o`zgertiwge, alding`i ko`zqaraslar menen isenimlerdi o`zine aliwg`a, xarakter ha`m printsiplerdi qa`liplestiriwge duris tu`siniwge mu`mkinshilik tuwg`izadi. Iskusstvo qurallari menen adamdi ta`rbiyalawdin` ma`nisi haqiyqatliqtin` qubilisin duris tu`siniwge, iskusstvoni, haqiyqatliqti estetikaliq jaqtan duris tu`siniwge alip keledi. Iskusstvoni tu`siniw — bul onin` ideyaliq-estetikaliq ma`nisin tu`siniw, ko`rkem shig`armanin` go`zzallig`inan la`zzetlene biliwge uqipti boldiradi. Bekkemlew ushin sorawlar 1. Iskusstvonin` jeke tu`ri 2. Adamlardi ta`rbiyalawda iskusstvonin` roli A`debiyatlar: 1. Karimov I.A. Uzbekiston: Buyuk kelajak sari. T. 1998 2. Karimov I.A. O`zbekstan XXI a`sirge umtilmaqta. N. 1999 3. Umarov E., Pal A.I. Estetika. T. 1991 4. Borev Yu. Estetika. M. 1989 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|