Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
106 obrazli oylaw menen baylanisli iskusstvo. Biraq ol so`zde emes, al predmetlik sa`wleleniwde ko`rinedi. Adamda tu`r sezimin ta`rbiyalaw, kompozitsiyani tu`siniw uqiplilig`i ju`da` za`ru`r. Jivopis`ti qabillay biliwde tu`rdin` ta`sir etiwi, tu`r boyinsha talg`amdi ta`rbiyalawdin` a`hmiyeti zor. Jivopis` penen birge su`wretlew iskusstvosina skul`ptura da kiredi. Onin` spetsifikasi sa`wlelendiriwshi predmetke ha`m og`an baylanisli bildiriw qurallari baylanisli. Skul`pturanin` tiykarg`i ha`m derlik jalg`iz predmeti,-bul adam. Skul`pturada jag`daylar, sharayatlar birilmegenlikten obrazdin` xarakteristikasi adamnin` sirtqi kelbetin ko`rsetiw, biynelew menen sheklenedi. Ayriqsha tiplendiriwdin` talabi ko`teriledi. Realistlik skul`ptura simvolikanin`, allegoriyanin` tilinen paydalanadi. l) Ko`rkem a`debiyat. Ko`rkem a`debiyat o`mirdi ken` sa`wlelendiriw ha`m so`z arqali ideyalardin` baylig`in ko`rsetiw tiykarlanadi. a`debiyat-bul so`z benen g`ana haqiyqatliqti bere biletug`in iskusstvo. A`debiyat-bul so`z arqali plastikaliq sa`wlelendiriw iskusstvosi. Ma`selen, Gogol`din` «o`li janlarinin`» tekstin toliq bilmesek te, so`z arqali berilgenlikten Chichikov, Plyushkinlerdin` obrazlari ba`rha ko`z aldimizda turadi. Sonliqtan a`debiy shig`armanin` tilinin` su`wretlew a`hmiyeti basliliqqa iye. Ko`rkem a`debiyatta so`z geroydi xarakteristikalaw usili, onin` individualliq kelbetin xarakterin beriw usili bolip tabiladi. a`debiyattin` tili-duris, suliw so`zdin` u`lgisi, etaloni da Stanislavskiy waqtinda so`zlerdi ta`sirli, aniq emes etip aytqan bir akter¬a minaday degen edi: — Xudojniktin` waziypasi adamlardi duris ha`m suliw so`ylewge u`yretiwde. Sonday-aq, ko`rkem a`debiyat iskusstvonin` ko`p g`ana tu`rleri ushin ideyaliq-tematikaliq tiykar bolip ta tabiladi. Teatr, kino, vokalliq muzika ushin — realizmnin` tiykarlaniwi — bul K.S.Stanislavskiydin` sistemasi. Bul sistema tek teatralliq emes, qa`legen atqariw iskusstvosinin` estetikaliq tiykari bolip tabiladi. Geyde Stanislavskiy sistemasin akterliq tvorchestvosinin` belgili priemlarinin` sistemasi dep tu`sinip, tek akterliq texnikag`a g`ana sayu bar. Bul duris emes. Stanislavskiy sistemasi tek akterliq sistemani g`ana emes, al p`esanin` teren` ideyaliq mazmunin ashiwdi da talap etedi. 2) Arxitektura ha`m qollanba iskusstvo. Arxitektura funktsiyasi boyinsha utilitarli. Ol ja`miyettin` materailliq talabin qanaatlandiradi. Sonin` menen birge bul ayriqsha iskusstvo. Qullasi, arxitekturani, qollanba iskusstvoni so`z etkenimizde olardin` mazmunindag`i praktikaliq, utilitarliq moment penen ko`rkem, estetikaliq maqsettin` organikaliq ushlasiwin na`zerde tutiwimiz kerek. Arxitekturanin` spetsifikasi sonda: onin` obrazlari ta`siri — emotsionalli xarakterge iye. o`mirdin` konkret qubilis ha`m ta`replerin berip qoymastan, o`mirdi tastiyiqlaw, go`zzalliq ideyalarin da beredi. Bizin` elimizdegi arxitekturaliq stilimiz tek funktsionalliq g`ana emes, al ideyaliq a`hmiyetke iye. Arxitekturanin` ideyalilig`i — o`mirdin` obrazli iyiliwinde, miynetkeshler ushin mu`mkinshiliklerdin` boliwinda ha`m estetikaliq idealdin` tastiyiqlaniwinda. Arxitekturada funktsionalliqqa iye na`rse ha`rqashan suliw. Xizmet etiw funkiyasina iye, qolayli bina` (zdanie) sonin` menen birge suliw da boladi. Ko`rkemlep qayta islew (turmis predmetleri) barisinda biz formadan, qollanba, bezew iskusstvosinin` materialinin` estetikaliq ta`biyatinan la`zzet alamiz. Predmetlerdi (turmis predmetlerin) ko`rkem islew ha`rqashan belgili stil`di bildiredi. Eger bezew iskusstvosina «stil`» tu`sinigin qollanbasaq, o`ndiris predmetlerin estetikaliq islewdin` ramkasinan shiqpay qaladi. Stil`-bul tar egoistlik g`ana qubilis emes, al ideologiyaliq ta qubilis. Kiyimnin` stili, kvartirani bezewdin` stili h.t.b. tuwrali ma`seleni qoya otirip, bu`gingi estetika o`zinin` ideyaliq ko`rkem kriteriylerin islep shig`aradi. Arxitektura ha`m qollanba iskusstvo adamnin` ku`ndelikli talg`amina ta`siyr etedi. Solay etip, iskusstvonin` tu`rlerin qarag`animizda olardin` tek jeke jasawin emes, al tig`iz baylanisin ko`remiz. Su`wretshi Repin kompozitor Rimskiy-Korsakovtin` «Shaxrezadasin» tin`lap otirip bilay degen: «Qanday qu`diretli shig`arma. Menin` oylawimsha bizlerge, jivopisetslerge bunnan ko`p na`rseni u`yreniw mu`mkin». Iskusstvo tu`rlerinin` bir-biri menen tig`iz baylanisi adamzattin` ko`rkem 107 rawajlaniw tariyxinda ha`rtu`rli. Ha`rbir da`wirde iskusstvonin` bir tu`ri birinshi plang`a ko`teriledi. Usi bu`gin de a`debiyat ha`m kinonin` iskusstvonin` basqa tu`rlerine u`lken ta`siyrin esapqa aliwimiz tiyis. Ma`selen, teatrda kino, muzika qurallari paydalanadi. Bunday baylanis sintezge o`tedi. Iskusstvonin` sintezi arxitektura, jivopis` њa`m skul`pturanin` baylanisinan da ko`rinedi. Iskusstvonin` formalarinin` baylanisi-a`debiy shig`armalardin` instsenirovkasi, ekranlastiriliwi, olarg`a grafikaliq illyustratsiya. Ma`selen, «Letyat juravli» («Tirnalar ushpaqta») fil`mi «Ma`n`gi tiriler» p`esasinin` tiykarinda qoyilg`an. Favorskiydin`, Pushkinnin` «Kishkene tragediyalarina» illyustratsiyalari o`zinshe erkin shig`armalar sipatinda jasaydi. Baletler, operalar jiyi-jiyi original librettalarg`a g`ana qurilip qalmastan belgili roman, dramalardin` syujetine de quriladi. 4. Iskusstvonin` tiykarg`i tu`rlerinin` spetsifikasi qanday ha`m bul spetsifikanin` shegarasi nede? a`lbette, bul shegara bar. Biraq absolyut emes. Ma`selen, a`debiyattin` shegarasi ken`isliklik ha`m waqitliq iskusstvo tu`rleri menen salistirg`anda ju`da` aniq ko`rinedi. Teatr ha`m kino ju`da` uqsas. Biraq ha`rqaysisinin` o`z shegarasi, spetsifikasi bar. Qullasi, iskusstvo tu`rlerinin` o`z spetsifikasi bar ekenligin esapqa aliw menen olardin` o`z-ara qatnasinin` bar ekenliginde biliwimiz kerek. Birinshiden, ja`miyettin` qa`liplesken rawajlaniwinin` shegarasinda iskusstvo tu`rlerinin` birin-biri bayitiwi. Ekinshiden, bul — iskusstvo tu`rlerinin` sintezi, iskusstvonin` ha`rbir tu`rinin` ko`rkem ma`deniyattin` jan`a tu`rinin` ramkasinda ekinshisine aralasiwi, qosiliwi. Iskusstvonin` ha`r tu`rinin` mazmuninin` bir-birine ta`siri haqqinda aytqanimizda ha`rbir iskusstvonin` haqiyqatliqti sa`wlelendiretug`inlig`in, biraq bul sa`wlelendiriwdin` qiyin ha`m qarama- qarsiliqli ekenin esapqa aliwimiz kerek. Iskusstvonin` qa`legen tu`ri haqiyqatliqqa tikkeley qatnas jasay bermeydi. Jiyi-jiyi iskusstvonin` belgili tu`ri haqiyqatliqti sa`wlelendiriwde basqa iskusstvolardag`i sa`wlelendiriwdi qollanadi. Ma`selen, Oyaniw da`wirinin` orta a`sir jivopisi o`zine mazmun etip belgili a`debiy syujetti paydalanadi. Oyaniw da`wiri ushin bul — bibliyaliq syujetler, klassitsizm ushin grek ha`m rim mifologiyasi. Iskusstvonin` ha`rbir tu`ri basqa tu`rlerinin` rawajlaniwina ta`sir etedi. a`debiyat syujeti operag`a, balet ha`m basqa da muzikaliq shig`armalarg`a o`tedi. Sonday-aq, arxitektura, jivopis` ha`m muzika shig`armalari a`debiyattin` tiykari sipatinda da boladi (ma`selen, Tolstoydin` «Kreytserova sonata» shig`armasi, V.Pogonin` «Sobor parijskoy bogamateri» shig`armasi. Bul o`z-ara qatnaslar iskusstvo tu`rlerinin` mazmun ramkasinda g`ana emes, ko`rkem forma ramkasinda da a`melge asadi. Biraq, bul mexanikaliq tu`rde bolatug`in «ko`shirme» emes, al bir iskusstvo tu`rinin` mazmuni menen formasinin` ekinshi tu`rine qiyin ha`m quramali tu`rde o`tiwi. Bunda tvorchestvoliq podxod bar. V.I. Muxina o`z waqtinda: qollanba (prikladnoe) iskusstvo arxitekturanin` ta`sirinde rawajlanadi degen edi. Shininda da arxitektura o`z da`wirinin` qollanba iskusstvosina ta`sir etedi. Ma`selen, kiyimnin` tipi ko`p jag`dayi da arxitektura menen belgilenedi. Ko`z aldimizda arxitekturanin` ta`sirinde adamlardin` mebel`ge qatnasi boyinsha talg`ami da o`zgeredi. A`debiyat su`wretlew iskusstvosina muzika qalay ta`siyr etse, solay ta`siyr etedi. Iskusstvo tu`rlerinin` bir-birine ta`siyri belgili jag`dayda sintezge aynaladi. Sintetikaliq iskusstvo tu`rleri: kino, teatr, televidenie. a) a`debiyat ha`m iskusstvonin` basqa tu`rleri Bul ma`seleni ko`rkem a`debiyat iskusstvosi basqa tu`rlerinin` baylanisi tiykarinda qarap ko`remiz. Ko`rkem a`debiyat ha`zirgi zaman adaminin` iskerliginde, onin` estetikaliq du`n`yasinda u`lken a`hmiyetke iye. A`debiyat ha`m iskusstvo dep bo`lemiz. A`debiyat iskusstvosinin` bir bo`legi emes peW a`debiyatti bo`lip alip qarag`animizda a`debiyattin` obrazlari bo`lip qaraladi, onin` ayriqsha xarakteri esapqa alinadi ha`m iskusstvo sem`yasinda a`debiyat basqa iskusstvo tu`rlerine material boladi. Bul material-boyaw emes, ses emes, dinamikadag`i adamnin` denesi emes. So`z ayriqsha material, ol ko`rsetpelikke, sezimlik konkretlikke iye. Ma`selen, awdarma a`debiyattan basqa iskusstvo tu`rlerinin` ha`r qaysisisina da kerek emes. (Jivopis`ti, muzikani, oyindi ha`mme millet wa`killeri de «awdarmasiz» tu`sinedi.) A`debiy material o`mirdi ha`r ta`repleme sa`wlelendiriw boyinsha ken` mu`mkinshiliklerge iye. Usi qa`siyet iskusstvonin` basqa tu`rlerine ta`n emes. b) a`debiyat ha`m jivopis` Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|