Filosofiya kk

 
92 
Ta`biyatta  ko`terin`kilik  –  joqari  tawlar,  pa`tli  suw  sarqiramalari,  sheksiz  okeanlar,  tolqinlang`an 
ten`iz,  tu`bi  joq  juldizli  aspan  h.t.b.  Bul  jerde  uliwmaliq–masshtabliliq,  og`ada  u`lkenlik,  ulliliq, 
sheksizlik.  Ko`terin`kilik  ta`biyatta  adamnin`  a`zzilik  sezimin  emes,  al  ta`biyat  penen  qosiliw,  og`an 
jetiw, ko`teriliw menen baylanisli. 
Ko`terin`kilikte  qorqinish adamda irkinishlerdi, bo`getlerdi saplastiriw menen baylanisli.  
Ko`terin`kilik  sezimi  uliwma  adamzatliq,  g`alabaliq  momentler  menen  birge  sotsialliq  belgilengen, 
konkret tariyxiy xarakterge iye.  
Ja`miyetlik  o`mirdegi  ko`terin`kilikke  tariyxtin`  barisina  ta`sir  etiwshi  qubilislar  ha`m  protsessler 
misal  bola  aladi.  Ma`selen,  elimizdin`  biyg`a`rez  rawajlaniwina  baylanisli  o`zgerisler.  Ja`miyetlik 
o`mirde  ko`terin`kilik  qaharmanliq  penen  sonshelli  o`tlesip  ketken,  olardi  bo`lek-bo`lek  qaraw  demek, 
ko`terin`kilikti onin` tiykarg`i mazmuninan ajiratiw degen so`z. 
Qaharmanliq  ko`terin`kiliktin`  ja`miyetlik  o`mirdegi  aniq  ko`rinislerinin`  biri.  Ko`terin`kiliktin` 
qaharmanliq qa`siyetinde etikaliq њa`m estetikaliq toliq ha`m ayqin ko`rinedi.  
En` jaqsi ideyalar ushin xaliq qaharmanlarinin` figuralari ha`m ko`terin`kilikke, ha`m qaharmanliqqa 
iye.  qaharmanliqti  bir  tu`ri  tu`siniw  qiyin.  Oris  jaziwshisi  A.P.Chexov  jer  ju`zilik  iskusstvoda 
birinshilerden bolip adamnin` qaharmanlig`in ekstremalliq situatsiyada emes, al ku`ndelikli o`mirde alip 
ko`rsetedi.  Chexov  ideali–bul  ko`terin`kilikti  ku`ndelikli  hadal  miynette,  a`dep-ikramliq  printsiplerge 
mudami moyinsiniwda. 
Ja`miyetlik, estetikaliq idealdin` o`zgeriwi menen ko`terin`kilikti baњalaw ha`m o`zgeredi. Aytayiq, 
30-40  jillari  buring`i  Awqam  tusinda  tu`tinli  trubalarg`a  iye  zavodlar,  fabrikalar,  gigant  GRESler 
o`mirdegi  ko`terin`kilik  sipatinda  boldi.  Adamg`a  bag`ing`an  ta`biyat  temasin  ulig`law  ja`miyetlik 
sanag`a enisti, idealg`a aynaldi. Endi bu`ginliginde olay emes. Ta`biyat u`stinen ku`shlew, zorlaw emes, 
al onin` menen garmoniya, jeke rekordlar, massaliq oyqan emes, sotsialliq jaqtan aktiv, initsiativali jeke 
adamdi qa`liplestiriw usi bu`gingi ko`terin`kiliktin` ideali. 
Iskusstvonin`  ha`rqiyli  tu`rleri  ha`m  janrlari  ko`terin`kiliktin`  ko`rinisi  ushin  ha`r  tu`rli 
mu`mkinshilik  beredi.  Onin`  u`stine,  geybir  janrlar  ko`terin`kilikti  ko`rkem  men`geriw  protsesinde 
qa`liplesti.  Ma`selen,  qaharmanliq  epos,  poema,  qaharmanliq  tragediya,  qaharmanliq  simfoniya  ha`m 
oratoriya, arxitektura menen monumentalliq iskusstvonin` ko`p g`ana janrlari. 
Ko`terin`kilik  arxitekturada  ayriqsha  rol`  oynaydi.  Ma`selen,  Egipet  piramidalari,  parfenon,  orta 
a`sirlik gotikaliq soborlar, arxitekturaliq ansambl`ler (Buxara, Samarqand, Xiywa h.t.b.). 
 
TRAGIKLIK HA`M KOMIKLIK 
Tragiklik ha`m komiklik–estetikaliq kategoriyalar, olarda ja`miyetlik o`mirdin` qarama-qarsiliqlari, 
mobiliziyalari  bahalanadi  ha`m  oy  juwmag`inan  o`tedi.  Bularda  adamnin`  ja`miyetlik  o`mirdin` 
qubilislarina ha`m waqiyalarina estetikaliq qatnasi ko`rinis tabadi ha`m bekkemlenedi. Bul ma`niste olar 
go`zzalliq  kategoriyasina  qarag`anda  tar.  Aytayiq,  ta`biyat  go`zzal  boliwi  mu`mkin,  biraq  ol  tragiklik 
ha`m ku`lkili ha`m bolmaydi.  
Tragiklik ha`m komikliktin` o`z-ara baylanisin ayriqsha iskusstvo ko`rsete aladi. 
Tragiklik ha`m komiklik bir-birine o`tlesip, tragikokomiklikke iye boladi. 
Tragiklik  ha`m  komiklik  jeke  predmetlerdin`  bahaliq  qa`siyetlerin  emes,  al  protsesslerdin`  bahaliq 
qa`siyetlerin belgileydi. Tek anaw ya minaw ha`reket g`ana tragiklik yamasa komiklik xarakterge iye. 
TRAGIKLIK 
Ha`rtu`rli filosofiyaliq-estetikaliq sistemalarda tragiklik problemasi ha`rtu`rli oring`a iye. Du`n`yani 
tu`siniw  tragiklik  Shopengauerge  ha`m,  K`erkegorg`a  ha`m  tiyisli.  Ekzistentsializm  ha`m  belgili 
da`rejede  pantragizm  filosofiyasi  bolip  tabiladi.  Ma`selen,  Komyu  o`lim  problemasin  filosofiya  ushin 
duris dese, J.P.Sartr o`mirdi o`limdi o`lesi sharshap ku`tiw dep tu`sindiredi. 
Gegel` tragediyanin` da`regin jeke adam menen ob`ektiv za`ru`rliktin` soqlig`isiwinda ko`rdi. Degen 
menen, onin` tragikli tu`sindiriwi fatalizmnin` ha`tteki klassliq shekleniwshiliktin` tan`basina iye. Ha`tte 
qaharman o`liminde o`zi ayipli dep qaradi. Ol sonday-aq tragiklik du`n`ya sezimine tek aristokratiyaliq 
qatlam g`ana uqipli dep tu`sindirdi. 
Tragikliktegi,  tragiklik  kolliziyadag`i  birinshi  tip  adam  menen  oni  qorshag`an  ta`biyat  arasindag`i 
o`z-ara qatnaslar tiykarinda payda bolatug`in konfliktler menen baylanisli. 

---

 
93 
Adamnin`  rawajlaniwinin`  da`slepki  basqishlarinda  ta`biyat  adamg`a  baylanisli  qorqinishli  ku`sh 
boladi.  Biraq,  ja`miyetlik  o`mirdegi,  ja`miyetlik  konfliktlerdegi  tragiklik  ta`g`dir  ha`m  kolliziyalardin` 
da`regi olarg`a tu`siniksiz bolip qala beredi. Usinnan ta`g`dir tu`sinigi, tragediyanin` klassikaliq tipi. 
Qaharmannin`  qiynaliwlari,  o`limi  tragiklikke  iye.  Sebebi,  onin`  za`ru`rli  ha`m  progressiv  gu`resi 
ma`lim tariyxiy sharayatlarda jen`iw mu`mkinshiligine iye bolmay qarama-qarsiliqqa tap boladi. Bug`an 
ko`p g`ana misallar keltiriw mu`mkin.  
Realitsiyaliq,  regressivlik  ja`miyetlik  ku`shlerdin`  ma`pin  qorg`aytug`in  qaharmanlarg`a  tragizm 
tiyisli  me?  a`lbette,  o`zinin`  tragediyasin  burin  o`tkizgen  eski  rejim  o`zinin`  pikirlew  komediyasin 
oynaydi ha`m haqiyqatliqtin` go`zzallig`i menen birge onin` kelisimsiz kelbetin ko`redi. 
Iskusstvodag`i  tragiklik  tuwrali  aytqanda:  a)  iskusstvodag`i  tragediyaliq  motivlerdi,  b)  tragediyaliq 
iskusstvoni, v) tragediya janr sipatinda ajirata aliw kerek.  
Ma`selen,  A.P.Chexovtin`  ha`m  o`mirdi  qabillawi  boyinsha  og`an  jaqin  I.Levitanda  tragediyaliq 
motivler  bar.  Gonya,  Vrubel`,  Dostoevskiylerde  tragediyaliq  olardin`  iskusstvosinin`  estetikaliq 
ko`rinisin belgilep turadi. Bular – du`n`yani tragediyaliq qabillaytug`in xudojnikler. 
Tragediya  janri  za`ru`rlikten  tragiklik  konfliktlerdi,  xarakterlerdi,  situatsiyalardi  og`ada  toliq  ha`m 
teren`  tanip  biliw  talabinan  payda  boldi.  Ma`selen,  Sofokl`din`  tragediyalarinin`  Shekspirdin` 
tragediyalarinan,  Shekspirdin`  tragediyalarinin`  Rasinnin`  tragediyalarinan,  Rasinnin`  tragediyalarinin` 
Vishnevskiydin` tragediyalarinan ayirmashiliqlarina qaramastan olarda uliwmaliq bar. 
Qa`legen  tragediyanin`  tiykarinda  tragediyaliq  konflikt  bar.  Onin`  a`hmiyetli  ta`repi–masshtabliliq, 
ja`miyetlik  a`hmiyetlilik.  Ba`lkim,  usinnan  bolar,  Gegel`  tragiklikti  substantsionalliq,  demek  tiykarg`i 
ku`shlerdin` soqlig`isiwinin` na`tiyjesi degen edi.  
Degen menen, Shekspirdin` Makbet, Richard III leri ya Brexttin` Kuraj anasinin` ta`g`dirleri ju`da` 
qarama-qarsiliqli.  Olarg`a  bir  jag`inan  g`a`zebin`  kelse,  bir  jag`inan  olar  buzilg`an  orta,  ta`rbiya, 
sharayatlardin` produktlari. 
Tragediyada ta`rtip boyinsha qaharmannin` aktivligi ko`rinedi. 
Tragediya  eski  ja`miyetler  qiyrap,  eski  siyasiy  kontseptsiyalardi,  etikaliq  ha`m  estetikaliq  norma, 
printsiplerdi azapli bahalaw bolg`anda gu`lleydi. 
Tragediyanin`  birinshi  tariyxiy  formal-antikaliq  tragediya.  Go`ne  patriarxalliq  tiykarlardin`  qulap, 
klassliq ja`miyettin` tastiyiqlaniwi menen kelip shiqti. 
Antikaliq  tragediyada  ta`g`dirdin`  (Rok)  adamnin`  ta`g`diri  u`stinen  hu`kimdarlig`i  bola  bermeydi, 
al mawasasizliq, gu`res ko`rinedi. 
Orta a`sirlik Batis Evropada xristianliq ideologiya pu`tkil tragediyanin` ruwxina qarsi  
Oyaniw  da`wirindegi  tragediyada  bas  motiv  jeke  qumarliliq  ha`m  erk.  Tragediyanin`  da`regi–
adamnin` o`zi, onin` jerdegi o`miri. 
Ma`selen, «Gamlet». Gamlet Klavdiydi o`ltiredi, biraq tariyx ko`tergen sheshilmeytug`in waziypasi 
– «shiqqan a`sirdi du`zete almaydi». Onin` a`dep-ikramliq jen`isi – qoriqpaytug`in adam oyinin` jen`isi. 
Burjuaziyaliq da`wirde o`mirdegi tragiklik sonshelli qiyinlasadi, oni adekvat sa`wlelendiriw ushin basqa 
da  janrlardin`  ha`m  rodlardin`  qurallari  ha`m  mu`mkinshilikleri  kerek  boladi.  Dostoevskiydin` 
do`retiwshiligi bug`an da`liyl. 
Tragediya  buring`i  Awqam  tusina  da  ta`n.  qullasi,  adamzat  rawajlaniwinin`  anaw  ya  minaw 
basqishindag`i tariyxiy sheklengenligi – tragiklik motivlerdin` tu`wesilmeytug`in tiykari. 
KOMIKLIK 
Komiklik  kategoriyasi  analizlewge  biraz  qiyinliq  keltiretug`in  kategoriya.  Onin`  sebebi,  qubilistin` 
ko`p  tu`rliligi,  komikliktin`  ja`miyetlik  funktsiyasinin`  da  ko`p  tu`rliligi.  Degen  menen,  komikliktin` 
ko`rinisin aniqlaytug`in belgili uliwmalastiriwg`a keletug`in klassifikatsiyaliq mu`mkinshilik bar. 
So`z joq, komikliktin` tiykarinda o`mirdin` o`zindegi qarama-qarsiliq bar. 
Shininda da, adamzat ku`lgende o`zinin` o`tkeni menen jen`ilirek xoshlasadi. 
Komikliktin`  sotsialliq  ma`nisinin`  joqarg`i  mazmuni  –  haqiyqiy  o`mir  menen  go`nergen  o`mir 
arasindag`i gu`res.  
Komikliktin`  basqa  bir  tu`rleri  qubilislardin`  mazmuni  menen  formasinin`,  qa`lew  menen  realliq 
h.t.b.  arasindag`i  qarama-qarsiliqlardi  ashadi.  Bunda  adam  go`neni  a`shkaralawshi,  onin`  u`stinen 
ku`liwshi, antigumanistlikti sing`a aliwshi boladi. 

---