Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
90 A`debiyatlar: 1. Karimov I.A. Wzbekiston buyuk kelajak sari. T.1998. 2. Ka`rimov I.A. O`zbekstan XXI a`sirge umtilmaqta. N., 1999 3. Borev Yu.B. Estetika. M., 1989 4. Djanabaeva G. Estetika ma`seleleri N., 1993 5. Umarov E. Estetika. T., 1998 6. Estetika. Slovar` M., 1989. Ha`r bir ilim adamzattin` praktikaliq ha`m biliw iskerliginin` na`tiyjeleri sa`wlelenetug`in tu`sinikler sistemasina iye. Tiykarg`i estetikaliq kategoriyalar–go`zzalliq, ko`terin`kilik, tragiklik, komiklik. Bul tu`sinikler menen pu`tkil estetikaliq kategoriyalardin` «dizimi» tamamlanbaydi. Sonin` imenen birge, bul kategoriyalar ha`mmesinin` tiykarin quraydi. Estetikaliq kategoriyalar ha`m filosofiyaliq kategoriyalar siyaqli ha`rekettin` ha`m bir-biri menen tig`iz baylanisli. Sonin` menen birge, bir-birinen ajiralip ta turadi. Estetikaliq kategoriyalar adamnin` haqiyqatliqqa estetikaliq qatnasin bildiredi. Ha`r bir estetikaliq kategoriya o`zgeshelikke iye, onin` menen birge ha`mme estetikaliq kategoriyalar uliwmaliqqa iye. Bul estetikaliqtin` ayriqsha baњaliq boliwi menen – predmetlik seziwlik, seziwlik qabillawliq qa`siyetlerge iye boliwi menen baylanisli. Go`zzalliq estetikanin` orayliq kategoriyasi. Tiykarinan estetikanin` barliq basqa problemalari anaw ya minaw da`rejede go`zzalliq problemasi menen baylanisli. Ba`lkim, estetikani uzaq jillar go`zzalliq tuwrali ilim, go`zzalliq filosofiyasi dewi ha`m usinnan bolsa kerek. Shininda da go`zzalliq ta`biyatta da, ja`miyette de o`mir su`redi. Go`zzalliq– bul o`mir dep tu`sindiriwler ha`m usidan. Birinshiden, go`zzalliqtin` da`regi – real` o`mir, real` iskerlik. Ekinshiden, go`zzal degende o`mirdin` belgileri aniq ha`m toliq ko`rinetug`in konkret qubilisti ha`m na`zerde tutamiz. Sonday-aq, go`zzalliqqa estetikaliq bahalaw bergenimizde formanin` mazmunha sa`ykesligin g`ana emes, onin` unamli xarakterge iye boliwin da esapqa alamiz. Ma`selen, adamnin` a`dep-ikramliq sapasi onin` is-ha`reketlerinde, kelbetinde garmoniyasi ko`rinis tabadi ha`m so`ytip g`ana go`zzal boladi. Ta`biyattag`i go`zzalliq ta`biyat qubilislarinin` nizamlilig`ina, maqsetke muwapiqlig`ina baylanisli. Miynettegi go`zzalliq miynettin` erkli xarakterde do`retiwshi adamnin` uqibinin` jetilisiwinde, belgili bir materialda, aytayiq ustanin` basinda oylag`aninin` (oylap tapqaninin`) adektiv tu`rde a`melge asiwinda. Ja`miyetlik o`mirdegi go`zzalliq estetikaliq idealdi a`melge asiriw ushin gu`reste ko`rinedi. Iskusstvodag`i go`zzalliq bolatug`in bolsa bul ha`rqashan alding`i ideyaliliq. Al, go`zzalliqqa qarama-qarsi kelisimsizlik (bezobraznoe) bolatug`in bolsa, bul garmoniyanin` buziliwi, en` aldi menen mazmun menen formanin` birliginin` buziliwi. Aytayiq, sotsialliq o`mirde adamzat jen`ip alg`an gumanistlik printsiplerden bas tartiw kelispewshilikke misal boliwi mu`mkin. A`lbette, estetikaliq oy-pikir go`zzalliq ma`selesine baylanisli ko`zqaraslarg`a ju`da` bay ekenligin ha`m aytip o`tiwimiz kerek. Bul ha`rqiyli ekenligi o`zinen-o`zi tu`sinikli. Nege degende, bizde unamli emotsiya boldiratug`in qubilisti go`zzal dewden a`piwayisi joq. Al, nege go`zzal degenge juwap beriw an`sat emes. Birinshi ret a`yyemgi grek filosofi Platon eki sorawdi ne go`zzal, go`zzalliq degen ne degen sorawlardi aniq qoya bildi. Degen menen onda, burin eskertkenimizdey-aq, go`zzalliq ob`ektiv idealizm ruwxinda tiri, seziwlik, o`zgeristegi du`n`yadan ajiralg`an ma`n`gi ideya sipatinda. Gegel`de go`zzalliq absolyut ideyanin` rawajlaniwi menen baylanisli. ta`biyattin` go`zzallig`in tiykarinan biykarladi. Go`zzalliqtin` haqiyqiy sferasi–iskusstvo–bul ko`zqarastin` ratsionalliq da`nesi go`zzalliqti jetiliw menen baylanistiriwinda. Degen menen, soni tu`siniw kerek, go`zzalliqtin` belgisi jalg`iz jetiliw g`ana emes, anaw ya minaw predmettin` rodliq belgilerinin` toliq ko`riniwi de boladi. Go`zzalliqqa baylanisli sub`ektiv-idealistlik ko`zqaras (ma`selen XVIII a`sir anglichan filosofi D.Yum) go`zzalliqti adamnin` ruwxi, zattin` bayqaliwi, seziliwi sipatinda tu`sindiredi. Go`zzalliqti ob`ektiv kriteriylerden ayiradi. Aristotel`de go`zzalliq materiyanin` sanliq, ken`isliklik minezlemelerinin` ishindegi belgililik, proportsionalliq, garmoniya, o`lshem tu`sinikleri menen baylanistiriladi. Aristotel`din` pikirinshe, adam ha`m predmettin` sa`ykeslilik printsipi go`zzalliqtin` tiykari. Duris, go`zzalliq bul o`mir dep tu`sindiriwler ha`m boldi. Bul jerde go`zzalliqtin` ob`ektiv da`regin o`mir menen baylanistiriw duris 91 bolg`ani menen o`mirde ha`mme na`rse go`zzal emes ekenligin ha`m umitpawimiz kerek. Ma`selen, Chernishevskiy solay etip, go`zzalliqti ideal menen baylanistiradi (Pomeshiktin` ha`m diyqannin` hayal suliwlig`i tuwrali ideallari bug`an misal). Bul qisqasha sholiwdan juwmaq jasasaq, go`zzalliq shininda da burin atap o`tkenimizdey-aq, haqiyqatliqtin` qubilislari ta`biyat, ja`miyet, iskusstvo. Sonday-aq, go`zzalliqti tariyxiy qubilis sipatinda ha`m qarawimiz tiyis. Iskusstvodag`i go`zzalliqti analizlew iskusstvonin` ta`biyatin tanip biliwdin` a`hmiyetli momentlerinen esaplanadi. Aqiri, iskusstvo suliwliq nizami saqlanbasa bolmaydi. Ol mashina emes. Mashina suliwliq nizami saqlanbay ha`m o`z funktsiyasin atqara beriwi mu`mkin. Iskusstvo olay emes. Iskusstvonin` go`zzallig`in quraytug`in elementler qanday? Estetikaliq ideal, demek boliwi tiyis go`zzalliq iskusstvodag`i go`zzalliqti belgilewshi parametrlerden esaplanadi. Iskusstvo o`zinin` rawajlaniwinin` ha`mme basqishlarinda ha`m idealdin` o`zgerisin, onin` sotsialliq ha`m milliy belgilengenligin sa`wlelendiredi. Iskusstvoda ja`mlengen estetikaliq idealdin` tiykarg`i mazmuni adam suliwlig`i tuwrali, ha`r tu`rli da`wir, milletler, sotsialliq toparlar adamlarinin` adam qanday boliwi tiyis degen ma`seleler boyinsha ko`zqaraslari. Iskusstvo ko`p a`sirler ishinde estetikaliq idealdi engiziwdin`, ja`mlewdin` eki jolina iye: a) unamli qaharmandi jasaw arqali oni ja`mlewdin` tuwri joli, b) o`mirdin` qubilislarin sa`wlelendiriw arqali alding`i ideallardi tastiyiqlaw. Sonday-aq, iskusstvoda go`zzalliq ha`rqashan forma menen mazmunnin` birligi menen baylanisli. Bul iskusstvodag`i suliwliqtin` kriteriylerinin` biri. Juwmaqlap aytqanda, iskusstvodag`i go`zzalliq ko`p aspektli: estetikaliq idealdin` shinlig`i ha`m progressivligi, haqiyqatliqti tanip biliwdin` durislig`i ha`m teren`ligi, ko`rkem sheberliktin` da`rejesi. Bul faktorlardin` ishindegi sistema ornatiwshisi estetikaliq ideal, onin` shinshillig`i, demokratiyalilig`i ha`m adamgershiligi boladi. KO`TERIN`KILIK Ko`terin`kilik termini birinshi ret son`g`i antikaliq estetikada payda boldi. Bul o`mirde bul termin so`ylewdin` ayriqsha stili sipatinda qollanildi. III a`sirde jasag`an belgili ritor Longinnin` «Ko`terin`kilik haqqinda» traktati menen ko`terin`kilikke uliwma estetikaliq, teoriyaliq qatnasta baylanistiriw ha`m bar. Bug`an ko`p g`ana izertlewshiler gu`manlanip qaraydi. Degen menen, Longinnin` traktatinda ko`terin`kilik iskusstvonin` adamnin` janina ta`siri boyinsha qaraladi. XVIII a`sir Angliya seksualizmi, ma`selen E.Berk ko`terin`kilik seziminin` da`regin qorqinish, qa`wip-qa`terdi boldiratug`innin` ha`mmesinen ko`redi. Nemets filosofi I.Kant ko`terin`kilik kategoriyasin go`zzalliq penen bir qatarda qarap, go`zzalliq sapadan aling`an la`zzet arqali payda boladi dese, ko`terin`kiliktin` tiykarinda san tuwrali ko`zqaras bar dep tu`sindiredi. Kanttin` pikirinshe, shekten tisqari qubilislar arqali shaqirilg`an qorqinishti boldirmaw ha`m bul arqali alinatug`in la`zzet ko`terin`kiliktin` ma`nisi. Gumanistlik pafosina qaramastan ko`terin`kiliktin` kantliq kontseptsiyasi sub`ektiv idealizmnin` belgilerine iye: ko`terin`kilikti tek adamnin` janinda ko`redi ha`m oni aqil-oydin` ideyasi g`ana dep ko`rsetti ha`m ol seziwlik formag`a ja`mleniwi mu`mkin emes. Bunnan Kanttin` u`zil-kesil juwmag`i: iskusstvog`a ko`terin`kilik ja`mlenbeydi. Gegel`de ko`terin`kilik iskusstvonin` ol ko`rsetken simvoliqlig`i menen baylanisli. Juwmaq: ko`terin`kilik diniy ha`m mistikaliq iskusstvog`a ta`n. Ratsionalliq da`nesi: joqarg`i sezimler payda etetug`in qorqinishti saplastiriw boyinsha kantliq ideyanin` rawajlaniwi (joqari, qaharmanliq). N.G.Chernishevskiydin` ko`terin`kilikke ko`zqarasinda seziwlik ha`m antropologizm elementleri bar. Shin ma`nisinde ko`terin`kilik en` aldi menen konservativ ku`shler aldinda qorqiwdi saplastiriw, gumanistlik idealdi tastiyiqlawg`a bag`darlang`an qaharmanliqta ko`rinis tabadi. Ko`terin`kilik ta`biyatta ha`m, ja`miyette ha`m, adamlardin` iskerliginde, onin` produktlarinda, adamnin` janinda ha`m o`mir su`redi. Ha`mme qubilislar ushin ko`terin`kilik, uliwmaliq–o`lshemnin`, mug`dardin` tolisiwi, shegarag`a jaqinlasiwi. Al, shegaradan shiqsa o`lshem buziladi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|