Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
86 Syujetleri: diniy saxnalardan baslap aqsu`yeklerdin` talas-tartislig`ina shekemgi turmisliq belgileri: hayallari ha`m bay dasturxanlari. Dekorativ-monumental` shig`armalarda ornamentlik u`stemlik etedi. Sebebi, arablar alip kelgen islam dini adamlar menen ja`niwarlardin` su`wretin saliwdi qadag`an etedi. a) Arablar Orayliq Aziya xaliqlarinin` islamg`a deyingi ma`deniyatin bara joq etti (uee-j. basqinshiliq Xorezmdegi ilimiy a`debiyatti joq etti). b) Islam dini tutaslay alg`anda Orta Aziya xaliqlarinin` ma`deniyatinin` rawajlaniwina u`lken ta`sir tiygizdi. Arab – musilman ma`deniyati Antik du`n`yaliq Shig`istag`i tsivilizatsiyanin` bay ma`deniy da`stu`rlerin qabil etip, olardi bunnan bilay rawajlandirdi ha`m Evropanin` Oyaniw da`wiri ma`deniyatina tiykar bolip xizmet etti. Evropalilar Antik du`n`yadag`i ha`m Shig`is ellerindegi rawajlang`an filosofiya, metamatika, astronomiya, meditsina ha`m basqa ilimler bayitilg`an j menen arabiy-musilman ma`deniyati arqali tanildi. U.U.Montganeri: «arablarsiz evropaliq ilim menen filosofiya tez pa`t penen rawajlana almas edi». IX-XI a`sirler. Orayliq Aziyadag`i soglialliq-ekonomikaliq jag`daylar, feodalliq du`zimnin` tez pa`t penen rawajlaniwi, o`nermentshilik o`ndirisi menen sawdanin` rawajlaniwi ilim ha`m iskusstvonin` rawajlaniwina mu`mkinshilik berdi. Muhammed Ibn Musa Xorezmiy «Xisab al-jabr va-l-Mukabala»nin` avtori. Bul traktat birneshe a`sirler dawaminda Shig`is ha`m Batista algebra tarawinda tiykarg`i qollanba bolip keldi. Atap aytqanda, Fibonachchi Pachchiali, tartil`ya h.b. Onin` «Jan`a astronomliq tablitsalari» astronomiya iliminin` rawajlaniwinda u`lken rol` atqardi. Xorezmiydin` «Kitab surat al-arz» miyneti Ptolomey geografiyasinin` tu`p-tiykarinan qayta islewi boldi ha`m Shig`is elleri xaliqlarinin` ja`ne ellerinin` ko`plegen bahali mag`liwmatlardi berdi, o`z waqtinda arab ha`m basqa da Shig`is ilimpazlarinan keyingi geografiyaliq izertlewlerine, sonday-aq orayi – a`sirlik Batis Evropa ilimine u`lken ta`sirin tiygizdi. Farabi (Sirda`r`yadag`i Farab qalasinan, 950 jili qaytis bolg`an). Onin` filosofiyaliq ha`m ilimiy xizmetleri o`zinin` tiri waqtinda-aq Shig`is ellerinde ken`nen moyinlang`an. Ol o`z o`mirinin` ko`pshilik waqtin sol waqittag`i en` iri ma`deniy oraylardin` biri Aleppo qalasinda o`tkergen. Farabiy Aristotel`din` klassikaliq miynetlerin ha`r ta`repleme tu`sindirip ha`m tiykarinan qayta islep, Shig`istag`i filosofiyaliq aristotel`lik bag`itinin` rawajlaniw bag`darin aniqlap berdi. Ol «ekinshi Aristotel`» – «ekinshi ustaz» ataldi. Farabi Shig`ista birinshi bolip Aristotel` mektebinin` en` iri sha`kirtleri arasinda materiyanin` ma`n`giligi ha`m do`retilmeytug`inlig`i haqqinda aytadi. Farabidin` filosofiyaliq traktati ju`zlegen jillar dawaminda orta a`sirlik Shig`istin` barliq joqari oqiw orinlarinda sabaqliq xizmetin atqardi. Farabi orta a`sirde matematika ilimlerinin` razryadina kirgen muzika teoriyasinin` tiykarin saliwshilardin` biri: «muzikanin` ulli kitabi» bar. Abu Rayxan al`-Beruniy (973-l048) Astronomiya, matematika, geografiya, tariyx, lingvistika ha`m basqa da ilimlerge tiyisli l00 den aslam jumislari bar. Belgili miynetleri: a) Indiya-Hindstandi ha`r ta`repleme u`yreniwge bag`darlang`an. b) «Asar-ul-vakil» («a`yyemgi estelikler») dep atalg`an. Bul miynetinde Orayliq Aziya xaliqlarinin` tariyxi boyinsha ju`da` bahali materiallar bar: xaliqlardin` u`rp-a`deti, ilimi, ma`deniyati h.b. mag`liwmatlar beredi. Beruniydin` astronomiya boyinsha jazg`an miyneti – astronomiyaliq entsiklopediya xizmetin atqardi. Bul miynetinde: Beruniy ten`iz qa`ddinen ytw arshin ba`lentliktegi Hindstandag`i taw basina shig`adi ha`m sol jerden ko`z nuri menen ko`k jiyek arasinda payda bolg`an mu`yeshti o`lsheydi. Tabilg`an mu`yesh ha`m tawdin` ba`lentligi arqali Beruniy jerdin` radiusin ha`m onin` shen`berin esaplap shig`aradi. Onin` alg`an na`tiyjeleri ha`zirgi na`tiyjelerge ju`da` jaqin keletug`inin atap ko`rsetiwimiz kerek. Abu-Ali ibn-Sina (980-l037) Beruniydin` zamanlasi Fenomenalliq yadi joqari bolg`an adam. Meditsina, alximiya, matematika, fizika, astronomiya, filosofiya, etika, ritorika, muzika h.t.b. oblastlar boyinsha jazilg`an shig`armalarinin` uliwma sani 200 ge jaqin. 87 Onin` «Kitab-al Kanun fi-t-tibb» («Vrachliq ilim Kanoni») shig`armasi bar. Bul miynet meditsinaliq ilimlerinin` jiynag`i, og`ada ken` entsiklopediya. Bul og`ada u`lken miynet, atap aytqnda adamnin` anatomiyasi ha`m fiziologiyasi, dietika, og`ada ha`rqiyli keselliklerdin` aldin aliw ha`m emlew haqqinda¬i mag`liwmatlarin o`z ishine aladi. Ibn Sina deneni duris ku`tiwge, ashiq hawadag`i ha`rqiyli oyinshilarg`a, rejimge, awqatqa og`ada u`lken a`hmiyet beredi. «Vrachliq ilim kanoni» XII a`sirde-aq Batis Evropag`a ma`lim bolg`an, ol jerde latin tiline ta`rjimalanadi. Bul miynetlerinin` latinsha ta`rjimasi birinshi ma`rtebe Italiyada 1470-jili basilip shig`adi, onnan keyin 30 ma`rtebeden Evropanin` ha`rqiyli qalalarinda qaytadan basilip shig`adi. Ibn Sinanin` filosofiya boyinsha miynetlerinin` arasinda u`lken miyneti «Kitab-ash-Shifa» («Shipa tabiw kitabi») o`z zamanindag`i filosof ta`biyiy-ilimiy bilimlerdin` entsiklopediyasi. Bul miynetinde muzikanin` adamnin` qayg`i-ha`siretine teren` baylanisi haqqinda, muzikanin` tin`lawshilarda qapaliq yamasa quwanish, gu`der u`ziw yamasa u`mitleniw keypiyatin payda etiw uqiplilig`i haqqinda, muzikadan densawliq ma`nisinde paydalaniw haqqinda qiziqli pikirleri bar. a`sirdin` ortalarinda Orayliq Aziyada qurilis jumisi og`ada joqari gu`lleniw da`rejesine jetti. XIV a`sirdin` aqirinda Samarqand Timurdin` og`ada qu`diretli feodalliq imperiyasinin` paytaxti boladi. Ol Samarqandti en` a`jayip qalag`a aylandiriwg`a umtiladi. Saraylar, meshitler, medreseler, mavzoleyler, ka`rwan saraylardi tikledi. Bularda Azerbayjan, Iran, Siriya, Hindstan, Xorezm h.b. ellerden kelgen sheberler de boldi. BIYBIXANIM SOBOR MEShITI (leoo-lr0r) Imarattin` qurilisinda gerbishtin`, shirshanin`, mozaikanin` oyma nag`islari qollanilg`an. Timurdin` su`yikli aqlig`i shaxzada Muhammed Sultan qaytis bolg`an. Timur sawlatli mavzoley saldiradi. Timur o`lgennen keyin ol o`zinin` ha`m tuwg`an-tuwisqanlarinin` saxanasina aylang`an. Ha`zir ol imarat Gor` Amir-a`mirdin` go`ri (1404) atamasi belgili. Mavzoley segiz mu`yeshli, onin` u`stinde za`wlim gu`mbez bar. Timurdin` aqlig`i – Ulig`bektin` tusinda, a`sirese 1417-1420 jillari joqari diniy musilman mektebi – medrese salinadi. Sha`kirtler sol jerde jatip bilim alg`an. Ulig`bek medresesi o`zinin` go`zzal qurilisi menen ajiralip turadi. Medirese Registan maydaninda – qala orayinda jaylasqan. Ol pu`tkil feodalliq Shig`istag`i qala saliw iskusstvosinin` u`lgisi bolg`an. Ha`zir Ulig`bek medresesi Sher-Dor ha`m Tilla- 5 medreseleri menen birlikte a`jayip arxitekturaliq ansambl`di quraydi. Buxara–Orta Aziya iskusstvosinin` orayi boldi. Boyan-Koli-xan mavzoleyi, Mir-arab medresesi ha`m namaz oqiwg`a shaqiratug`in minarasi bar. Kon`yan meshiti (XII)–50 m. ba`lentligi – diametri – 9 m. Joqari qaray jin`ishkerip baratug`in minarettin` o`resi birde ken`, birde tar poyaslarg`a bo`lingen. Ha`r poyastin` o`z nag`isi bar. Ol segiz a`sirden berli Buxaranin` basli arxitekturaliq esteligi bolip kiyatir, qalanin` kelbetin belgileydi. XII-XIII a`sirlerde qoladan quyilg`an, ilaydan islengen orta a`sirlik buyimlardin` a`jayip u`lgileri saqlawli tur. Olardin` biri mumli modal` boyinsha u`lken sheberlik penen qoladan quyilip, keyin oyip nag`islang`an qustin` biynesi bolip tabiladi. o`araqalpaqstannin` ha`zirgi To`rtku`l rayoninda jaylasqan o`abatqalani qazg`an waqtinda 9 jaydin` bo`lmelerinin` birinen eki na`rse tabilg`an, olar bir shamnin` bo`lekleri. To`mengi bo`legi – qaliwsiz etip nag`islang`an, tu`bi ha`m joqarisi biyik, ishi quwis mori. Tek sinig`i saqlanip qalg`an qola zerendi de elesletiw za`ru`r. Jiyegindegi shubarma tishqan izi tu`rindegi geometriyaliq nag`is, birneshe spiralli ha`m to`menirek jaylasqan ornamentli nag`islar jaqsilap u`ylestirilgen dekoratsiya. Zeren jergilikli miskerlerdin` ho`nerinin` a`jayip u`lgisi bolip tabiladi. Muzey assuariy-su`yek saqlag`ishlardin` u`lken kollektsiyasina iye. Olar a`yyemgi Xorezmde ken` taralg`an zoroastrizm dininin` rejelerine sa`ykes keledi. o`araqalpaqstannin` Xojeli rayoninda jaylasqan Ga`wir qala (Mizdakxan) bastirma a`ywannin` diywallari ha`m ilayg`a jazilg`an jaziwlar ha`m ornamental` oyma nag`islardin` qaldiqlari (IX-X a`sirler). Qyat qalasi (Beruniy) X a`sirdegi a`jayip qurilis. Qaraqalpaq da`stanlari ha`m usi da`wirdin`: Oyaniw da`wirinin` estetikaliq oyi payda bolip kiyatirg`an tariyxiy progressiv kapitalistlik qatnaslardin` tiykarinda rawajlandi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|