Filosofiya kk

 
80 
atamasindag`i  kitabinin`  tiykarina  grektin`  «estezis»  (aisthesis)  so`zin  jatqizadi.  Bul  so`z  seziw, 
sezgirlik,  qabillaw  degendi  an`latadi.  Leibpitstin`  izi  menen  Baumgarten  ruwxiy  turmistin`  pu`tkil 
oblastin u`sh sferag`a bo`ldi: aqil-oy, erk, sezim. 
Aqil-oy,  oylaw  sferasin  qashshannan  logika  izertleydi,  al  erk  sferasin  etika  izertleydi.  Etika  «etos» 
so`zinen aling`an (etika grekshe, latinshasinda ethos–u`rp-a`det, xarakter). 
Demek, dep pikir etti A.Bumgarten, seziwlik biliwdi u`yreniw ushin ayriqsha ilim – estetika kerek. 
Solay  etip,  Baumgartende  estetika  gnoseologiyanin`  bir  bo`legi  sipatinda  tu`sindirildi.  Estetikanin` 
maqsetin ol jetiliwdi (go`zzalliq) seziwlik biliwdin` ja`rdeminde tanip biliw dep tu`sindirdi. 
Degen menen, estetikanin` tiykarin salg`an A.Baumgarten dep esaplaw onin` eki  yarim min` jildan 
ha`m  ko`birek  waqittan  turatug`in  tariyxin  esapqa  almaw  menen  barabar.  Biraq,  Baumgartennin` 
xizmetin seziw, ol estetikanin` filosofiyaliq plandag`i o`zinshe ilim sipatinda qa`liplesiwine u`les qosti.  
Estetikanin` predmetin aniqlawda eki liniya bar: 
l) Estetika–go`zzalliq tuwrali ilim yamasa go`zzalliq filosofiyasi. 
Go`zzalliqtin`  estetikaliq  bahaliqlardin`  ilimdegi  izertlewdin`  birinshi  ob`ekti  ekenligi  aniq.  Degen 
menen,  go`zzalliq  pu`tkil  estetikaliq  bahaliqlardi  toliq  qamtiy  almaydi.  Aqiri,  estetikaliq  bahaliqlarg`a 
garmoniyaliq,  ba`lentlik,  tragiklik,  komiklik  h.t.b.  kiredi.  Bul  bir.  Ekinshiden,  estetikani  go`zzalliq 
teoriyasi  dep  g`ana  qaraw  onin`  iskusstvonin`  uliwma  teoriyasi  ekenligine  nuqsan  keltiredi,  aqiri 
iskusstvoni tek go`zzalliqtin` ko`rinisi menen sheklew boladi. 
2)  Estetikanin`  predmeti  –  iskusstvo,  onin`  uliwma  nizamlari  degen  ko`zqarastin`  artiqmashlig`i 
sonda,  ol  estetikaliq  oydi  birinshi  gezekte  iskusstvonin`  en`  uliwma  nizamlarin  tanip  biliwge 
bag`darlaydi.  Degen  menen,  bul  ko`zqaras  ha`m  biraz  sheklengen.  Materialliq  ha`m  ruwxiy 
iskerligimizde estetikaliq faktor ju`da` enisken ha`zirgi da`wirimizde dizain siyaqli o`zinde iskusstvoni 
ha`m «iskusstvo emeslerdi», ko`rkem ha`m ko`rkem emes (utilitarliq) iskerlikti ushlastiriw ha`m bar. 
Usinday  sebeplerge  baylanisli  estetikanin`  predmetin  haqiyqatliqti  estetikaliq  men`geriw  degen 
tujirim  durisliqqa  kelse  kerek.  Solay  etip,  estetikani  adamnin`  haqiyqatliqti  estetikaliq  men`geriwinin` 
ma`nisi  ha`m  nizamliqlari  haqqinda  ilim  dep  aniqlasa  duris  boladi.  Birinshiden,  estetika  o`zinin` 
izertlew waziypasin go`zzalliq penen sheklemeydi, ekinshiden ol iskusstvonin` ta`biyatin ha`m ma`nisin 
biliw  menen  sheklenbeydi.  u`shinshiden,  estetikanin`  filosofiyaliq  plandag`i  ilim  ekenligi 
ashimayriqlanadi.  Sebebi,  estetika  filosofiyanin`  izi  menen  adamzattin`  haqiyqatqa  qatnasinin`  belgili 
formasin izertleydi. 
Tag`i  bir  artiqmashlig`i  sonda,  bunday  ko`zqaras  estetikaliq  oydi  pu`tkil  estetikaliq  bahaliqlardin` 
baylig`in  biliwge,  estetikaliq  faktordin`  adamzattin`  qa`legen  oblastinda  tanip  biliniwine  bag`darlaydi. 
Sonday-aq,  pu`tkil  diqqatti  birinshi  gezekte  iskusstvoni  tanip  biliwge  bag`darlawg`a  ja`mleydi.  Onin` 
u`stine,  iskusstvonin`,  ko`rkem  do`retiwshiliktin`  ta`biyatin  ha`m  ma`nisin  tanip  biliw  o`z  sferasinin` 
nizamlarin  tanip  biliwden  basqa  metodologiyaliq  funktsiyani  ha`m  atqaradi.  Ol  estetikaliqtin`  pu`tkil 
oblastin  tanip  biliwge  gilt  boladi.  Bu`ginliginde  estetikaliq  teoriya  ju`da`  ken`eyip  ketken  o`z  ishine 
ko`p g`ana bag`darlardi aladi: 
l) iskusstvonin` uliwma teoriyasi 
2) estetikaliq ilimnin` o`zinin` metodologiyasi oblastindag`i izertlewler 
3) materialliq-o`ndirislik iskerliktin`  estetikasi 
4) injener-konstruktorliq iskerlik penen ilimiy do`retiwshiliktin` estetikasi  
5) ta`biyat estetikasi 
6) adam qarim-qatnasinin` estetikasi 
7) turmis ha`m minez-quliq estetikasi  
8) sport estetikasi. 
Shamasi,  bul  bag`darlardin`  keleshekte  o`zinshe  distsiplinalar  bolip  qa`liplesiwine  daw  joq.  Degen 
menen,  estetika  ha`m  estetikaliq  iskerliktin`  konkret  tu`rlerin  izertleytug`in  distsiplinalarg`a  baylanisli 
o`zinin` metodologiyaliq rolin ku`sheytedi. 
2.  Estetika  a`zelden  du`n`yag`a  ko`zqarasliq  ilim  bolg`anliqtan  onin`  filosofiyaliq  distsiplina 
ekenligi  aniq.  Estetika  filosofiyada  o`zine  tiyisli  barliq  tiykarg`i  problemalardi  sheshiw  boyinsha 
tiykarg`i  metodologiyaliq  printsiplerdi  tabadi.  Aytayiq,  haqiyqatliqti  estetikaliq  ha`m  ko`rkem 
men`geriwde  ob`ektivlik  atli  dialektikaliq  metodtin`  talaplarin  biykarlaw  qiyin.  Barliq  qubilislardi 
olardin`  rawajlaniw  protsesinde,  olarg`a  konkret-tariyxiy  podxodta,  biliw  protsesine  praktikani  ha`m 

---

 
81 
kirgiziwde  qaraw  bar.  Bul  talaplar,  a`sirese  haqiyqatliqti  estetikaliq  ha`m  ko`rkem  men`geriwdi  ilimiy 
biliwde ju`da` za`ru`rli. 
Sonday-aq,  filosofiyadag`i  ja`miyetlik  bolmis  ha`m  ja`miyetlik  sana  problemasinin`  ilimiy    ha`m 
estetikaliq  sananin`,  ha`m  iskusstvonin`,  olardin`  ja`miyetlik  o`mirdegi  orni  ha`m  sotsialliq 
funktsiyalarin  aniqlawda  a`hmiyeti  u`lken.  Aqiri,  estetikaliq  sananin`  ta`biyatin  ha`m  spetsifikasin 
tu`siniwde  ja`miyetlik  sananin`      erkinligi,  ja`miyetlik  sananin`  o`z-ara  quramali  baylanisi,  bazis  ha`m 
nadstroyka tuwrali ilimiy-filosofiyaliq tujirimlar u`lken rol`ge iye. 
Estetikag`a filosofiya g`ana emes, estetika ha`m filosofiyag`a ta`sir etedi. Aytayiq, gnoseologiyanin` 
ma`selelerinin` 
keleshektegi 
izertleniwi 
ko`rkem 
biliwdin` 
protsesslerin 
uliwmalastirmay, 
interiretatsiyalamay  mu`mkin  emes.  Bahaliqlardin`  ilimiy  teoriyasi  estetikaliq  qatnas  ha`m  estetikaliq 
kategoriyalar menen baylanisli. 
Soni  da  aytiw  kerek,  ja`miyetlik  sananin`  otnositelli  erkinligi  ma`selesi  ko`p  jag`dayda  iskusstvoni 
u`yreniw tiykarinda qa`liplesken. 
Estetika sotsiologiya menen sibaylasadi. 
Sotsiologiya sotsialliq biliwdin` ken` sferasi sipatinda o`z ishine tiykarinan u`sh da`rejeni kirgizedi: 
uliwma  sotsiologiyaliq  da`reje,  jeke  sotsialliq,  sotsiologiyaliq  teoriyalar,  konkret-sotsiologiyaliq 
izertlewler.  Birinshi  da`rejege  baylanisli  aytildi.  Orta  da`rejedegi  izertlewler  menen,  ma`selen 
estetikanin` iskusstvo sotsiologiyasi menen baylanisin alayiq. 
Iskusstvoni  izertlewdin`  waziypalarinin`  biri  –  iskusstvonin`  ha`m  ja`miyettin`  ko`p  tu`rli 
baylanislarin,  onin`  sotsialliq  belgilengenligin,  funktsiyalarin  ashiw.  Mine,  usinda  iskusstvo 
sotsiologiyasinin` sotsiologiyaliq bilim sipatinda waziypasi ko`rinis tabadi. 
Ayirmashiliq  sonda,  estetika  tek  iskusstvonin`  sotsiologiyaliq  aspektlerin  u`yrenip  qoymastan, 
haqiyqatliqti estetikaliq men`geriwdin` barliq formalarin izertleydi. 
Sonday-aq,  iskusstvoni  estetikaliq  izertlew  iskusstvonin`  spetsifikasin  izertlewge,  al  iskusstvoni 
sotsiologiyaliq  izertlewdin`  waziypasi  uliwma  sotsiologiyaliq  nizamlardin`  iskusstvo  sferasinda 
ko`riniwinin` mexanizmin ashiwg`a bag`darlang`an. 
Iskusstvo  sotsiologiyasinin`  tu`sinik,  kategoriyaliq  apparati  ha`m  o`zgesheklikke  iye.  Ma`selen, 
«ja`miyettin` ko`rkemlik turmisi» tu`sinigi ko`birek sotsiologiyaliq ta`rtipke iye.  
Konkret-sotsiologiyaliq izertlewlerge kelsek, olardin` ko`pshiligi aniq estetikaliq bag`darg`a iye. Bul 
a`sirese  estetikaliq  ha`m  ko`rkemlik  ta`wir  ko`riw  boyinsha  informatsiyalar  jiynap  qayta  islew  menen 
baylanisli.  Ma`selen,  iskusstvonin`  bos  waqittin`  du`zilisindegi  orni,  adamnin`  estetikaliq  ma`deniyati 
menen miynet iskerligi arasindag`i baylanisi h.t.b.  
Estetika  menen  psixologiyanin`  o`z-ara  baylanisi  ma`selesine  kelsek,  haqiyqatliqqa  estetikaliq 
qatnastin`  barliq  elementleri,  meyli  estetikaliq  sezimler,  meyli  estetikaliq  talg`amlar,  ko`rkem 
do`retiwshilik protsesi ya ko`rkem qabillaw – ha`mmesi de o`zlerinde psixologiyaliq momentke iye.  
Ha`zirgi  psixologiya  ju`da`  ken`:  fiziologiya  menen  ushlasatug`in  eksperimentalliq  psixologiyadan 
baslap  teoriyaliq  psixologiyag`a  deyin  arasina  qamtiydi.  Tikkeley  filosofiyaliq  problematika  menen 
o`tlesedi. Iri psixologlardin` estetikaliq qatnas, ko`rkem do`retiwshilik protsessleri h.t.b. problemalarg`a 
belgili  estetikaliq  ilimnin`  ko`p  g`ana  tarawlari  psixologiyaliq  ilimnin`  mag`liwmat  ha`m  juwmaqlarin 
paydalaniwdan turadi. 
So`ytse  de  iskusstvoni  izertlewdin`  psixologiyaliq  aspektleri  estetikanin`  ornin  basa  almaydi. 
Ha`zirgi  da`wirde  estetika  kibernetika,  semiotika,  matematika  ilimlerinin`  metod  ha`m  qurallari 
enisiwde.  Bul  nizamli  qubilis,  a`lbette  absolyutlenbewi  tiyis.  Estetikanin`  estetikaliq  iskerliktin`  ha`r 
tu`rli  forma  ha`m  tu`rlerin  izertleytug`in  distsiplinalarg`a  baylanisli  metodologiyaliq  ha`m 
integratsiyaliq rolin biykarlay almaysan`. 
Estetika jeke iskusstvoliq distsiplinalar menen, a`debiyattaniw menen, muzika taniw, teatr taniw h.b. 
tig`iz baylanisli. Bul birinshi gezekte iskusstvonin` uliwma teoriyasina tiyisli. 
Eger  iskusstvonin`  jeke  teoriyalari  iskusstvonin`  anaw  ya  minaw  konkret  tu`rinin`  qaytalanbas 
o`zgesheliklerin  ashsa  (ma`selen,  a`debiyat,  muzika,  ta`spirlew  iskusstvosi),  iskusstvonin`  uliwma 
teoriyasi  estetikanin`  bo`legi  sipatinda  iskusstvonin`  ha`mme  tu`rlerine  ta`n  nizamliqlardin`  uliwma 
belgileri  menen  shug`illanadi.  Iskusstvonin`  uliwma  belgileri  taza  tu`rinde  o`mir  su`rmegenlikten 
iskusstvonin` jeke tu`rlerinin` o`zgeshelikleri arqali ko`rinis tabadi. 

---