Filosofiya kk



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə34/51
tarix16.11.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#10455
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   51

 
72 
5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999 
6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005. 
7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.   
w.w.w.NDPI.ru / w.w.w.Pedagog.ru / w.w.w. msu.ru / w.w.w.RSCI.ru 


 
73 
Lektsiya 12. Moraldin` kelip shig`iwi ondag`i iqtiyar erkinligi ha`m moraldin`       du`zilisi. 
Jobasi: 
               1. Moraldin` kelip shig`iwi. 
               2. Iqtiyar erkinligi ha`m moralliq tan`law. 
               3. Da`slepki nizam qag`iydalar ha`m moraldin` qa`liplesiwi. 
               4. Moraldin` du`zilisi. 
 
     A`yyemde  planetamizda  tirishilik  a`dette  u`sh  a`lemnen  ibarat  dep  qabil  etilgen.  Bular-nobotot, 
haywanat  ha`m  bashariyat  a`lemi;  olardin`  o`z-ara  qatnasiqlari  ana  za`minimizdegi  o`mirdin`  tiykari 
bolip esaplanadi. Ha`r u`shewinde de payda boliw, rawajlaniw, o`zin qorg`aw, na`sil qaldiriwg`a intiliw 
instinktleri berilgen ha`m o`mirdin` bir ku`e  emes bir ku`n o`lim menen tamamlaniw qismeti berilgen. 
O`simlik  tuqimnan  payda  boladi,  rawajlanadi,  sing`an  shaqalarinin`  ornina  shire  shig`ip,  dawalaydi-
qorg`anadi, tuqimin qaldirip bir ku`ni quwraydi. Haywanlar usi joqarida keltirilgen belgilerge qosimsha 
seziw  organlari  ha`m  qa`bilietine  iye.  Insanda  bolsa  bulardan  basqa  oylaw,  pikirlew  ha`m  uyat 
sezimleri, bir so`z benen aytqanda aqil bar. Oni imam Gazzaliy altinshi sezgi yaki ekinshi ju`rek, ju`rek 
ishindegi ju`rek dep atadi.A`ne usi iqtiyar erkinligi, iqtiyar erkinligi bolsa moraldi an`latadi. 
 
Bul  pikirdi  anig`iraq  tu`sindiriw  ushin  insannin`  payda  boliw  tariyxina  na`zer  taslaw  za`ru`r. 
Insannin`  payda  boliwi  en`  tartisli  mashqalalardan  biri  bolip  tabiladi.  Bul  boyinsha  eki  bir-birine 
qarama-qarsi  eki  ko`z-qaras  bar.  Biri  diniy,  ekinshisi  ilimiy.  Diniy  ko`z-qaras  boyinsha  insandi  quday 
jaratqan.  Ilimiy  ko`z-qaras  bolsa  buni  biykarlaydi,  insandi  ta`biyat  jaratqan,  ol  ta`biyattin`  bir  bo`legi, 
degen ideyani alg`a su`redi. Olar arasinda anglichan alimi Ch.Darvinnin` pikirleri a`dewir salmaqli. Ol 
ta`biy  tu`rlerdin`  kelip  shig`iwinin`  evolyutsion  ta`liymatin  jaratti.  Darvin  adam  menen  adamsiman 
maymillardin`  jaqinlig`in  da`lillewge  urindi  ha`m  adamnin`  maymildan  payda  bolg`an  janzat  degen 
juwmaq  shig`ardi.  Darvinche  ko`z-qaras  jaqing`a  shekem  sotsialistlik  lager  ma`mleketlerinde  birinshi 
pozitsiyada turdi. Totalitar sistema kriziske ushirag`annan keyin ja`ne insandi quday jaratti degen pikir 
birinshi  pozitsiyag`a  shig`a  basladi.  Insandi  quday  jaratti  degen  pikirdi  ha`zirgi  ku`nde  de  insanlardin` 
toqsan payizi qollap quwatlaydi. Biz de usi ko`pshilik ta`reptarimiz. Biraq ta azshiliq maqullag`an pikir 
de jasaw huquqina iye ekenligin ta`n alamiz.   
 
Insandag`i  iqtiyar  erkinligi  za`ru`rlik  talabi  menen  aqilana,  aqilg`a  boysindirilg`an  halda 
sheklenedi,  eger  bunday  bolmasa  bir  neshe  erkin  insanlardin`,  toparlardin`  qa`lewi  tek  g`ana 
insanlardin`  emes  pu`tkil  du`n`ya  ushin  pa`leket  alip  keler  edi.  Iqtiyar  erkinligin  bunday  sheklew, 
aqilg`a boysindiriwdin` tiykarg`i qurali moral bolip tabiladi. 
 
Iqtiyar  erkinligi  sebepli  insan  ha`r  qa`demde  moralliq  tanlaw  mashqalasina  dus  keledi.  Bul 
mashqala  insanda  juwapkershilik  sezimi  bar  eknliginen  derek  beredi.  Juwapkershilikti,  basqalar  ha`m 
o`z  hu`jdani  aldinda  juwapkershilikti  sezbegen  insan  qa`legen  iske  qol  uriwi  mu`mkin-oni  o`z 
qilmisinin` aqibeti qiziqtirmaydi, ol tek g`ana ma`npa`a`t u`stinligin ta`n aladi. Onday adamdi aqlaqsiz 
dep  ataydi.  Uliwma  insan  ha`m  ja`miyet  moral  turmisinda  tanlawdin`  a`hmiyeti  biybaha.  Ma`selen, 
tariyxtan  bir  waqiyani  yadqa  tu`sireyik.  Bazarda  ulli  shayir  Imomiddin  Nasimiydin`  g`a`zelin  xaliqqa 
oqip  Bergen  bir  jigitti  ka`pirlikte  ayiplap  tutqing`a  aladi.  Jigittin`  aldinda  eki  joldan  birin  tan`law 
mu`mkinshiligi  turadi:  birinshisi  piri  Nasimiydi  satiw  ha`m  ta`wbe  qilip  bendelikten  azat  boliw,  yaki 
g`a`zeldi o`zimdiki dep o`limge tik bariw. Ar namisli bul jigit ekinshi joldi tan`laydi. Qazi onin` terisin 
silip  aliwg`a  hu`kim  etedi.  Alaman  tamashago`yler  jiynalip  qaladi.  Usi  waqitta  Nasimiy  kelip  qaladi. 
Waqiyadan xabar tapqannan keyin onin` aldinda da eki joldin` birin tan`law za`ru`rligi turadi. Birinshi 
jol ol o`zinin` Nasimiy  ekenligin tanitiw ha`m g`a`zeldi o`zi jazg`anlig`in moyinlap o`limge bas tigiw, 
ekinshi  jol  o`zin  hesh  kimge  tanitpastan  bul  jerden  tezirek  ketip  sha`kirtinin`  o`limi  esesinen  o`zin 
o`limnen  aman  alip  qaliw.  Ol  birinshi  joldi  tan`lap  o`zin  ja`llat  qolina  tapsirip  sha`kirtin  o`limnen 
qutqarip qaladi. Qazi Nasimiydin` terisin shiliwg`a buyriq beredi. Ja`llad  iske kiriskende  a`tirapqa qan 
shashiray  baslaydi,  buni  ko`rip  qazi  adamlarg`a  eger  kimde-kimge  ka`pirdin`  qani  tiyse  sol  tiygen 
mu`she kesip taslaniwi kerek boladi dep qorqitadi. 
Qudaydin`  ha`miri  menen  bir  tamshi  qan  kelip  qazinin`  bir  barmag`ina  tamadi,  alaman  qazidan 
barmag`in  kestiriwin  talap  etedi.  Endi  qazinin`  aldinda  eki  joldin  birin  tan`law  turadi,  birinshisin  o`z 
so`zinin`  u`stinen  shig`ip  barmag`in  kestiriw,  yaki  bolmasa  masqara  bolip  o`z  ga`pinen  tanip  so`zinen 
qaytip  ekinshi  joldi  tan`law,  qazi  ekinshi  joldi  tan`laydi.  Nasimiydin`  bul  qahramanlig`i  a`sirlerden 


 
74 
a`sirlerge  o`tip  bu`gingi  ku`nge  jetip  keldi  ha`m  qanshadan  qansha  shayirlardi  ruwxlandirdi.  Ma`selen 
Maqtumquli o`zinin` «Sawal-juwap» qosig`inda bilay deydi. 
Maqtumquli 
      Ol nedur, jemediler, toydilarW 
      Ol nedur, ulli ku`nge qoydilarW 
      Ol Kim edi tabaninan su`ydilerW 
Durdi shayir 
      Ol diydardur, jemediler toydilar, 
      Ol namazdur-qiyametke qoydilar 
      Nasimiydin` tabaninan su`ydiler, 
       
Solay etip usi misalda u`sh tu`rli tanlawdi, u`sh tu`rli juwapkershilikti ha`m iqtiyar erkinliginen u`sh 
tu`rli paydalaniwdi ko`rdik. Demek, ha`r bir insannin` bul du`nyada moralliq sinaqtan o`tpewi mwmkin 
emes. 
 
Da`slepki  moralliq  nizam-qag`iydalar  a`ne  usi  tanlawdi  a`melge  asiriwg`a,  ja`ne  de  anig`iraq 
aytqanda,  oni  an`satiraq  a`melge  asiriwg`a  xizmet  qilg`an.  En`  da`slepki  moralliq  qag`iyda  «o`zin`e 
rawa  ko`rmegen  na`rseni  basqag`a  da  rawa  ko`rme»  mazmuninda  du`n`yag`a  kelgen.  Onin`  ha`zirgi 
zamanago`y  formasi  «pishaqti  da`slep  o`zin`e  ur,  awirmasa  o`zgege  ur»,  «o`zin`di  er  bilsen`,  basqani 
sher bil» siyaqli maqallarda sa`wlelengen. 
 
Barliq  muqaddes  kitaplarda  insandi  zorliq  penen  eziwdin`  mu`mkin  emesligi  aytiladi.  Bunnan 
derlik XXX a`sir burin tarqala baslag`an zardushiylik dininin` muqaddes kitabi «Avesto» da aq moralliq 
nizam  qag`iydalar  islep  shig`ilg`anlig`i  diqqatqa  ilayiq.  Onda  insandi  insan  ta`repinen  o`ltiriw  g`ana 
emes, ba`lki iyt, at siyaqli haywanlardi jansizlandiriw, terek ha`m o`simliklerdi biyjo`n nabit etiw qatan` 
qadag`an etilgen, insan tek g`ana jaqsi niyet penen jasawin talap etedi.   
 
Eger  jaqsiliq  ha`m  jamanliq,  miyirbanliq  ha`m  jawizliq,  iqtiyar  erkinligi  siyaqli  tu`sinikler 
ha`zirgeshe  o`zgermey  qalg`anlig`in  esapqa  alsaq,  ba`lki  Sarterdin`-AQSh  dag`i  puxaralar  urisi 
da`wirinde ko`terilgen moralliq mashqalalar ha`zirde   insaniyat aldinda turipti, bul tarawda jaqsilaniw 
ju`z  bermedi  degen  pikiri  durisliqqa  keledi.  Biraqta  bul  tu`siniklerdin`  atamalarinin`  saqlanip  qaliwi, 
o`zgeriwi  insannin`  iskerligine  baylanisli.  Ma`selen  namis  tu`sinigin  alayiq.  A`yemgi  qun  aliw 
da`wirlerinde de bar edi ha`m usi qun aliwdin` arqasinda belgili bir ma`nige iye bolar edi, yag`niy qun 
aling`an  jag`dayda  g`ana  ayaq  asti  etilgen  namis  tiklengen  dep  esaplanar  edi.  Tariyxta  qun  aliwdin` 
ko`rinisleri ha`m formalari da o`zgerip bardi, al ha`zirgi ku`nde moral normalarinan shig`ip qaldi. 
 
Demek, insaniyat tariyxinda moralliq rawajlaniw bolg`an ha`m dawam etip kelmekte.  
 
Moral haqqinda so`z etkenimizde, a`lbette onin` qurami, onin` tiykarlari haqqinda toqtap o`tiliwi 
kerek.  Moral  du`zilisi,  a`dette  u`sh  tiykardan  ibarat  dep  esaplanadi.  Bular-moralliq  an`law,  moralliq 
sezim, moralliq qatnasiqlar. Usi tiykarlardin` qaysisi en` tiykarg`isi degen sorawg`a ko`pshilik ha`r qiyli 
juwuap beriwge ha`reket etedi. Biraqta biz usi u`sh tiykardin` bir birin toliqtiriwin biri-birisiz an`latila 
almaytug`inin esapqa alsaq bulardin` ha`mmesi de a`hmiyetli ekenligin an`lawimizg`a boladi. Batistag`i 
ayirim alimlar moraldi analizlegende ko`pshilik hallarda qanday da bir moralliq qarardin` a`melge asiwi 
uzaq  yaki  qisqa  waqit  ishinde  sol  qarar  aqibetleri  haqqinda  sanali  juwmaq  shig`ariwg`a,  olardi 
a`welden-aq  an`lap  jetiwge  uriniw  menen  baylanisli  boladi,  yag`niy  biz  o`z  ha`reketlerimizdi  moralliq 
an`law  eleginen  o`tkerip,  iskerlik  ko`rsetemiz.  Biraqta  sol  sanali  a`melge  asirilg`an  moralliq  qarar 
negizinde,  moralliq  sezim  jatadi.  Demek,  moralliq  sezim  moralliq  an`law  ushin  material  waziypasin 
o`teydi. 
 
Ayirim  halatlarda  usi  «material»  -sezimnin`  o`zi  moralliq  an`lawdi  shetlep  o`tip,  qatnasiq 
formasinda  ko`rinedi.  Bug`an  insannin`  to`mendegi  ha`lati  misal  bola  aladi.  Ma`selen  joqari  tezlikte 
kiyatirg`an  avtomobil  aldinan  jol  ortasina,  topti  quwip  ju`rgen  bala  shig`ip  qaldi.  Aydawshi  tormozi 
basiw  menen  birge  mashinani  keskin  jol  shetine  buradi.  Bala  aman  qaladi,  aydawshi  jaraqatlanadi, 
mashina pashaq boladi. Bul halatta aydawshinin` balag`a degen mehri, ashiniw sezimi, insan balasin ulli 
qadriyat  sipatanda  seziniwi  u`lken  rol`  oynaydi.  Aydawshi  o`z  ha`reketin  «aqilana»  basqariwg`a,  «jeti 
o`lshep  bir  kes»  degen  qag`iydag`a  a`mel  qilip  emes,  al  sekundlar  ishinde  a`melge  asiradi.  Bunday 
an`law emes, sana emes, intuitsiyaliq sezim ha`mme na`rseni sheship beredi. 


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   51




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə