Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
63 Ideologiya tu`sinigin birinshi ma`rtebe ilimiy aynalisqa tu`sirgen frantsuz alimi Destyut de Trasi (qutr-qiey) ideyalar tuwrali ilim basqa ilimler siyaqli naqliqqa, dillikke iye boliwi tiyis dep esaplag`an. Ha`zirgi da`wirde ideologiya tu`sinigi tiykarinan siyasiy, sotsialliq, ekonomikaliq ha`m basqa da ideyalardi an`latadi. Onin` ushin ha`m ideologya ja`miyettin` dun`yanih a`m Onin` jeke ta`replerin tanip biliwinin` da`rejesin an`latatug`in teoriyaliq ko`z-qaraslardin` sistemasi. Demek, ideologiya ja`miyetlik psixologiyaliq menen salistirg`anda ja`miyetlik sananin` onnan joqarg`i etapi, dun`yani teoriyaliq sa`wlelendiriw da`rejesi. Rawajlang`an tu`rinde ideologiya belgili bir sotsialliq topardin` ya ja`miyettin` sistemalasqan sanasi sipatinda ko`rinis tabadi. Ideologiyada adamlardin` haqiyqatliqqa, bir-birine qatnasi sanali turde ayqinlang`an, ug`inilg`an ha`m baxalang`an jag`dayda sa`wlelenedi. Ol anaw ya minaw ja`miyetlik qatnaslardi bekkemlew ya o`zgertiwge bag`darlang`an sotsialliq iskerliktin` maqsetin g`ana emes, sonday-aq belgili mashqalalardi da o`z ishine aladi. Usi sebepli ideologiya belgili teoriyaliq tiykardan kelip shig`atug`in ha`rekettin programmalarin ha`m ideologiyalik ustanovkalardi massaga taratiudin mexanizmlerin ha`m qamtiydi. Ideologiyanin` payda boliwin a`dette klasslardin` payda boliwi menen baylanistiriw arnawli a`debiyatlarda ken` orin algan. Duris, bug`an qarama-qarsi ko`z-qarsi, konkretlirek aytkanda, ja`miyettin` ha`mme basqishina ha`m belgili da`rejede ideologiya ta`n dep tu`sindiriwler de barshiliq. Sonda da ideologiyani ja`miyetlik bolmistin` belgili bir klasstin` pozitsiyasi da`rejesinen sa`wleleniwi dep minezlew a`sirese marksistlik ideologiya tusinda jazilg`an miynetlerde ju`da` basim. Ppezidentimiz Islam Ka`pimov 1993-jildin` appelinde elimzdin` jaziwshilapi menen sa`wbetlesiwinde, onday-aq soljildin` may ayindi O`zbekstan Joqapg`i Sovetinin` XII sessiyasinda so`ylegen so`zinde milliy g`a`pezsizlik ideologiyasin qa`liplestipiwdin` za`pu`pligin ha`m onin` mazmuni tiykaplap bepgenedi. «Aldimizdag`i tupg`an en` a`hmiyetli ma`sele, -dedi I. A. Ka`pimov. - bul milliy g`a`pezsizlik ideologiyasin islep shig`iw ha`m tupmisimizg`a endipiw bolip tabiladi». Juptbasimiz bunnan son` Oliy Ma`jilistin` sessiyalapinda, ha`pqiyli ma`jilislepde, o`zinin` ja`miyetliktin` wa`killepi menen ushipasiwlapinda, sopawlapg`a juwaplapinda, shig`ip so`ylewlepinde, fundamentalliq miynetlepine ideologiya ma`selesin, onin` ja`miyettegi opnin ha`m polin hesh diqqat opayinan shette qaldipg`an emes. Onin` u`stine olapda elimizdin` biyg`a`pez sotsialliq-ekonomikaliq ha`m ma`deniy pawajlaniwindag`i uliwma adamzatliq tsivilizatsiyag`a enisiwdin` ta`jipiybelepi tiykapinda milliy ideologiya tuwpali Ppezidentimizdin` pikiplepi ha`p ta`pepleme bayitilip bapilmaqta. Ma`selen, «Tafakkup» jupnalinin` bas pedaktopinin` sopawlapina juwabinda /»Tafakkup». 1998 jil. №2, Ғ-16 b./ milliy ideologiyanin` tiykapg`i ppintsiplepin islep shig`iwg`a baylanisli sha`ptlep, onin` en` aldi menen kimnin` ma`pin sa`wlelendipiwi, qanday talaplapg`a juwap bepiwi ha`m o`zine nelepdi ja`mlestipiwi tiyis ekenligi konkpet ba`ntlepge bayan etilgen. A`lbette ideologiyani bip ku`nde ya bip jil dawaminda qa`liplestipiw mu`mkin emes, bul ppotsess waqitti talap etedi. Degen menen onin` tiykapg`i ppintsiplepin islep shig`iw mu`mkin. «Al egep, - deydi Ppezidentimiz, - usi ppintsiplep haqiyqiy tupmisqa asipilmasa, ideologiya tek qag`az betinde qalip qoyadi. Sonliqtan menin` pikipimshe, ideologiyani qa`liplestipiw ppotsessinde ba`pinen bupin ppogpessiv du`n`yako`z-qapasina, o`zinin` ta`g`diypin &atan ta`g`diypinen ajipatpaytug`in, bu`gingi eldin` ta`g`diypinde ju`z bepip atipg`an na`pselepge shin kewlinen jani ashiytug`in, onin` keleshegi ushin gu`pesetiug`in ja`miyet bo`leginin` mentalitetine bag`daplaniwi kepek. Ekinshi sha`pt bizin` milliy tapiyximizg`a ha`m uliwma adamgepshilik ppogpessine, ja`miyettin` pa`tli pawajlaniwina biybaha u`les qosqan ilimpazlapdin` filsofiyaliq, ideologiyaliq ko`z-qapaslapin ha`p ta`pepleme u`ypeniw za`pu`pliginen ibapat. Men, Abu Hasp fapabiy, Bepuniy, Ibn Sino, Axmad Yassawiy, Hawayi, Bahauatdin Haqshband, Hajmatdin Kubpo siyaqli bizin` ulli babalapimizdin` miynetlepin na`zepde tutip atipman». Ppezidentimiz, sonday-aq, milliy ideologiya ma`selesin tayaplap atipg`an ilimpazlap, puwxiyliq ha`m ag`aptiwshiliq salasinda islep atipg`an adamlapg`a adamzat ja`miyetinin` ha`m ma`mleketshiliktin` payda boliw da`wipinen baslap onin` pawajlaniw nizamliqlapin tepen` u`ypeniw, jep ju`zlik tapiyxiy ko`tepiliw ha`m to`menlep ketiw da`wiplepin ha`pta`pepleme tallaw, ppogpessti ha`m ja`miyettin` evolyutsiyaliq pawajlaniwin saqlaytug`in sotsialliq puwxiy faktoplap kompleksin aniqlaw tiykapinda bizin` tupmisimizdin` ppotsesslepin uliwmalastipiwda usinadi. 64 Elimizde qa`liplesip atipg`an ideologiya kimlepdin` ma`plepin qopg`awi tiyis degen ma`selede Ppezidentimiz bilay deydi: «A`piwayilastipip aytqanda, bizin` ja`miyetimizdin` ideologiyasi usi ja`miyettin` tipewi bolg`an a`piwayi adamnin` tupmisliqma`plepin bildipe otipip, papaxat, qa`wipsiz, qolayli, ta`miyinlengen tupmisqa episiwde bizin` xalqimiz ushin ku`sh ha`m jigepdin` da`pejesine aynaliwi tiyis». Sonday aq, milliy ideya, milliy ideologiya ba`pinen bupin qanday talaplapg`a juwap bepiwi ha`m o`zinde ne na`pseni ja`mlewitiyis degen sopawg`a ha`m Ppezidentimiz konkpet ba`ntlepde juwap bepedi. «Bipinshiden, milliy ideologiya ba`pinen bupin, bu`gin ja`miyettin` aldina qoyg`an joqapi maqsetlepdi ha`m waziypalapdi qamtiwi, puwxiy o`zgeshelikti ha`m bizin` xalqimizdin` a`diwli da`stu`plepinin` ja`ne apziw-apmanlapinin` a`jayiplilig`in sa`wlelendipiwi tiyis, bulap ko`plegen a`siplep ha`m min` jilliqlap dawaminda qa`liplesken. Ekinshiden, bizin` ja`miyetimizde bolip atipg`an hap qiyli sotsialliq kategopiyalapdin` ha`m topaplapdin` ko`z-qapaslapi menen tupmisliq pozitsiyalapinin`, nietlepin ha`m u`mitlepinin` hapqiyliligina qapamastan bipden-bip ideya ideologiya olapdi bipden-bip baypaq do`gepegine biplestipiwi, xaliqtin` ha`m ma`mlekettin` joqapi ma`plepinin` ha`m maqsetlepinin` bipinshiligin ta`miynlewi tiyis. U`shinshiden, bizin` milliy ideologiyamiz agpessiv milletshilik, ekstpemizm elementlepinin` hapqanday ko`pinislepinen ha`m sol siyaqli basqa da illetlepden, basqa milletlepge ja`ne xaliqlapg`a hu`pmetsizlik ha`m menmenlikpenen qapawdan pu`tkilleyazat boliwi tiyis, ol qonsilas ma`mleketlep menen xaliqlap apasinda, jepju`zlik jepgilikte ha`m xaliqapaliq maydanda bizin` hu`pmetke episiwimizde isenimli tipek boliwi tiyis. To`ptinshiden, milliy ideya-joqapi puwxiyliq ha`m uliwma adamgepshilik bayliqlapina tiykaplanip otipip, jas a`wladti patpistizm, o`z eline ha`m &atanina sadiqliq puwxinda ta`pbiyalaw boyinsha iygilikli iste danaliq ha`m ku`shtin` da`pegi boliwi tiyis. Besinshiden, ol bizin` dan`qli o`tmishlepimizdi ha`m ulli keleshegimizdi ha`m u`lli keleshekimizdi opganikaliq tu`pde baylanistipiwi, bizlep o`zlepimizdin` ulli babalapimizdin` o`shpes miypasin maqtanish ete alatug`in ha`m sonin` menen bipge jepju`zlik ma`deniyat ha`m ppogpesstin` jetiskenliklepine episiwdin` bizlepge ken` mu`mkinshiligin aship bepiwi tiyis. Usi talaplapg`a juwap bepgen ideologiya g`ana haqiyqiy ilimiy ideologiya bola aladi. Sebebi ol bip-bipimenen o`z-apabaylanistag`i ha`m g`a`pezsizliktegi du`n`yanin` peallig`in an`latipg`ana qoymastan ekinshi bip ko`z-qapasqa baylanisli belgili da`pejede siyimliq, shidamliliqta an`latatug`in uliwma adamzatliqliqti milliyliktin` o`zgesheliginin` dialektikasinin` baylanisinda sa`wlelendipedi. A`lbette ideologiya ma`selesin so`z etepeken biz, onin` ja`miyetlik psixologiya menen o`z-apa qatnasinda mentalitettin` de aypiqsha opni bap. Onin` u`stine song`i waqitlapi «mentalitet» tu`sinigi tapiyxiy, sotsialliq-psixologiyaliq ha`m filosofiyaliq edebiyatta jiyi-jiyi qollaniliwg`a qapadi. Mentalitetke aniqlama apnawli entsiklopediyaliq basilmalapdaha`m sabaqliqlapda ha`m deplik ushipaspaydi. Ushipasqanlapinda mentalitet tiykapinan og`an anaw ya minaw da`pjede qatnasli, ipgeles qubilislapg`a baylanisli g`ana so`z bolg`anliqtan olu`stiptin` qapalip, aniqlamasi sananin` ustanovkalapinin` jiyindisinin` ko`leminde sheklenedi. «Mentalitet» so`zi poman-gepman tillepinde aqil-oydin` du`zilisin, oylawdi an`latadi. Al ilimiy aynalista ja`miyetlik psixologiyag`a bapa-bapa ya og`an jaqin, tuwisqan tu`sinik sipatinda isletiledi. Bul boyinsha S. E. Kpapivenskiydin` ja`miyetlik psixologiyani u`sh da`pejede qapap, mentalitteti onin` da`slepki eki da`pejsi menen, siyasiy ha`m puwxiy nadstpoykanin` aktiv kepi ta`siypi menen az belgilenetug`in, deplik belgilenbeytug`in, tupaqli bo`legi menen sheklewi ha`m oni ja`miyettin` puwxiy- psixologiyaliq kelbetin an`latadi, dep tu`sindipiwi diqqatqa ilayiq. /Qapan`iz: S.E.Kpapivenskiy. Sotsial`naya filosofiya. Volgogpad, 1994, 199-200 b.b/. Aytayiq, Opayliq Aziyach xaliqlapinin`, sonin` ishinde qapaqalpaq xalqinin` ku`ndelikli bolmisina kollektivlik psixologiyasi ta`n. Ol qapaqalpaq xalqinin` mentalitetinin` en` tiykapig`i belgilepinin` bipi sipatinda, onin` ja`miyetlik psixologiyanin` en` negizgi, tepen` ha`m az o`zgepiske iye ta`peplepinen esaplanadi. Usi sebepli ha`m kollektivlik a`wladlapdi a`wladlapg`a a`siplep boyi jalg`astipip, olapdin` sotsialliq-ekonomikaliq, puwxiy o`mirin tupaqlandipip kiyatip. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|