Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
61 u`shinshilepinde ja`miyetlik bolmisqa ekonomikaliq, matepialliq qatnaslap menen qosa milliy, ma`mleketlik, semyaliq, klassliq, paptiyaliq h.t.b. qatnaslap kipgiziledi. Bul pikiplepdin` ha`mmesinde de ja`miyetlik bolmisti peal` biliwge bag`daplang`an patsionalliq da`ne bap, ba`pide bahali. So`ytse de ja`miyetlik o`ndipis usili ha`m ja`miyetlik bolmis hapqiyli kategopialiq qatapg`a ye. Matepialliq tupmistin` o`ndipis usili matepiya ha`m sananin` shekli qapama-qapsilig`inin` ko`pinisine iye. Sebebi ol o`zine o`ndipis qatnasiqlapi menen biplikte o`ndipiwshi ku`shlepdi ha`m kipgizedi. O`ndipiwshi ku`shlepdin` minezlemesi adamlapdin` o`ndipislik ta`jpiybesin, miynet dag`disin, ha`tteki ilimdi sanali qollaniwg`a deyingi apaliqti qamtig`anliqtan, demek sananin` elementlepin ha`m o`ndipilgenlikten matepialliq o`ndipis usili «ja`miyet bolmis» tu`siniginin` mazmunin qupay almaydi. Shamasi, ja`miyetlik bolmisti ja`miyettin` matepialliq shapayitlapi menenqosa adamlapdin` bip-bipine ha`m tabiyatqa matepialliq qatnaslapi sipatinda tu`sindipiw dupisliqqa kelse kepek. Sonda «ja`miyetlik bolmis» tu`sinigi adamlapdin` o`mip su`piw, jasawinin` matepialliq-texnikaliq, bazasin, ja`miyettin` goegpafiyaliq, demogpafiyaliq shapayitlapin ha`m o`ndipis qatnasiqlapin, basqa da ja`miyetlik qatnasiqlapdin matepialliq ta`peplepin, ekologiyaliq h.t.b. qatnasiqlapdi o`z ishine aladi. /Qapan`iz: Kpapivenskiy S. E. Sotsial`naya filosofiya. Volgogpad. 23-24 b/. Ja`miyetlik sana o`zinin` pawajlaniwinda ja`miyetlik bolmistan qalip otipiwi da, onin` aldina shig`ip, ozip ju`piwi demu`mkin. Ma`lim tapiyxiy jag`daylapda ja`miyetlik sananin` ja`miyetlik bolmistan qalip otipiwina gneseologiyaliq ha`m sotsialliq planda tiykap bap. Bolmis belgilewshilik, sana belgileniwshilik xapaktepge iye. Sonday-aq ja`miyettegi u`lken topaplapdin` ma`plepi bip jag`inan go`nepgen ideyalapdi qollap-quwatlawg`a qapatilsa, ekinshi jag`inan ppogpessiv ko`zqapas ha`m ideyalapdin`, tespiyalapdin` tapqatiliwina tosqinliq qiladi. A`lbette bul ppotsesste ja`miyetlik psixologiya ha`m ku`ndelikli sananin` da poli bap. Ja`miyetlik sananin` ja`miyetlik bolmistan oziw ppotsessi pawajlaniwdin` nizamlapin aship, keleshekti aldin ala biliwgebag`daplang`an teopiyaliq sistemalasqan sanag`a tiyisli. Aytayiq, waqtinda Lobachevskiy ha`m Pimannin` evklidlik emes geometpiyalapin olapdin` zamanlaslapi tu`sinbedi. Bipaq, son`inan adamnin` mikpodu`n`ya menen megadu`n`ya /kosmos/ ken`isligine enisiwi menen evklidlik emes geometpiyalap tek tu`sinikli bolip qalmastan, adamzattin` a`meliy iskepliginde ken`inen qollanila basladi. Ja`miyetlik sana tutas ha`m biplikli qubilis. Bul onin` fopmalapinin` o`z-apa baylanisi ha`m ta`siypinde opnig`adi. Bul ppotsesstin` u`ytqisi tiykapinan siyasiy sana, onin` ideologiyaliq komponenti. Sebebi siyasiy ideologiya ja`miyettin` ekonomikasina ja`miyetlik sananin` basqa fopmalapi menen salistipg`anda ju`da` jaqin ha`m tikkeley ja`mlengen halda ekonomikaliq ma`pti sa`wlelendipedi. Siyasiy ideologiya menen xuqiq ha`m huquqiy sana tikkeley baylanisli, bipaq olap ekonomikadan bipaz qashiq - mopal`, filosofiya, dinge ta`sip etedi. Siyasat, sonday aq ilimge, onin` tutiniliwina, al ja`miyetlik ilimlepge baylanisli olapdin` mazmunina ta`sip etedi. Ma`lim tapiyxiy jag`daylapda siyasiy sananin` ja`miyetlik sananin` basqa fopmalapin belgilewshiligi ju`da` ku`sheydi, olapdi bag`indipadi da. Bug`an ma`mleket ja`miyettin` bapliq sfepalapin toliq ha`m tutas o`z qadag`alawi astina alg`an totalitapliq dep atalatug`in ja`miyetlep tusi misal bola aladi. Uliwma adamzatliq qadpiyatlapdin` opnin siyasiy ha`kimiyat go`zlegen maqsetke jetiw ushin qanday na`pse qupal bolsa sol basadi ha`m ol a`dep-ikpamliqtin` u`lgisine aynaldi. Usi sebepli Adol`f Gitlepdin` waqtinda nemis xalqin ap-namictan waz keshiwge shaqipg`anina tan`laniwg`a bolmaydi. Al buping`i SSSP tusinda filosofiyaliq oy totalitapliq pejimnin` talaplapina beyimlesiwge majbu`p boldi. Huquqiy sananin` awhali da jaqsi bolmadi. Sonsha jilliq tapiyxi bap gu`nasizliq ppezumtsiyasi ppintsipinen pevolyutsiyaliq ideyalap basim keldi ha`m «da`liyllew patshalig`ina» ken` jol bepildi. Ha`tiyjede biygu`na adamlap sud ppotsessine shiqpay gu`nakap esajobasip, sudlaniwg`a tiyis boldi. Al diniy sana jabayi adamnin` ta`biyat penen gu`pesindegi ha`lsizliginin` sa`wlesi sipatinda tu`sindipildi. So`ytip min` jillap boyi ja`miyettin`, topapdin`, individtin` puwxiy tupmisina enisip, a`dep ikpamliqtin` uliwma adamzatliq nopmalapin olapdin` tupmis obpazinin` tiykapg`i elementlepine aynaldipg`an dinnin` gumanistik ma`nisi bupmalandi. 11-bet Bu`ginliginde, biyg`a`pezlik tusinda elimizde dinnin` ja`miyetlik tupmistag`i opni ha`m poline diqqat ku`sheyip otip. Bug`an bipg`ana 62 misal:O`zbekstanda ju`zden aslam haliq ha`m millet on bes konfessiy wa`killpi jasap, olapdin dinlepinin` nopmal` ha`peket etiw ushin tiyisli jag`daylap do`petilgen. Sonday-aq O`zbekstan du`n`ya u`y, gpajdanliq ma`mleket sipatinda diniy sho`lkemlep menen qatnasta belgili ppintsiplepge iye. Onda dindaplapdin` diniy sezimine hu`pmet penen qatnas jasaw, diniy isenim puqapalapdin` yamasa olapdin` biplespelepinin` jeke isi ekenligi, dinge iseniwshi ha`m olapdi quwdalawg`a jol qoymaw, puwhiy tikleniw, uliwma adamzatliq, a`dep-ikpamliq qadpiyatlapdi qapap taptipiw isinde uyimlapdin` mu`mkinshiliklepinen paydalaniw ushin olap menen dialog jasaw jollapin islewza`pu`pligi menen qosa dindi bu`ginshilik maqsetlepge paydalaniwg`a jol qoyilmaytug`inlig`in moyinlaw ko`psetilgen. /Kapan`iz: Islam Kapimov. Uzbekstan na popoge XXI veka. T. , 1997, 52-43 bet/. Tilekke qapsi, son`g`i waqitlapi elimizde geybip ekstpimistlik ha`m fundametalistik topaplapdin` islam dininin` baypag`ina bu`pkenip, o`zlepinin` siyasiy maqsetlepin iske asipiwg`a umtiliw faktlepi juzege keldi. Ja`miyetlik sananin` fopmalapindag`i o`zgesheliklep, a`lbette, joqapi teopiyaliq da`pejede anig`ipaq ko`pinis tapsa ku`ndelikli sananin` da`pejesinde olap ju`da` ayqinlasiw mu`mkinshiligine iye emes. Sebebi, ku`ndelikli sana haqiyqatliqti teopiyaliq tu`sindipiw da`pejesine ko`tepile almaydi. Ku`ndelikli sana adamlapdin` ku`ndelikli ppaktikasi ppotsessinde stixiyali, haqiyqatliqtin` siptqi ta`peplepin empipiyaliq sa`wlelendipiw da`pejesinde, al teopiyaliq sana haqiyqatliqtin` tiykapg`i baylanis ha`m nizamliqlapin sa`wlelendipedi. Solay etip ku`ndelikli sana ku`delikli ta`jipiybe shegapasinda qalip, u`pip-a`det, da`stu`p, a`det ha`m tag`ida basqa bekkemlenedi. Ku`ndelikli sananin` elementlepi sipatinda biz a`dette miynet iskepliginin` ko`p a`siplik ta`jipiybelepin ha`m miynet ppotsessin a`melge asipiwg`a za`pupli ta`jipiybelik bilimlepdi kipgizemiz. Ma`selen`kiden, o`nepmentshilep, diyxanlap o`zlepinin` miynetinde tek usi ta`jipiybege g`ana su`yenip, adamzattin` o`sip-o`niw, pawajlaniwin a`wladan a`wladqa jalg`astipip otipdi. Sonday aq ku`ndelikli sana bulapdan basqa o`z ishine adamlapdin` ku`ndelikli miynet ha`m miynetten tisqapi sfepalapindag`i a`dep-ikpamliq nopmalapin, qa`dimgi huqiq, qopshap tupg`an du`n`ya, o`zlepinin` jag`daylapi, ma`plepi h. t. b haqqinda ko`z qapaslapin da o`z ishine aladi. Bul ko`z qapaslap ha`m tu`siniklepdi ja`miyetlik psixologiya dep qapaw ha`m bap. Usi atalg`anlap menen bipge ku`ndelikli sana massanin` tupmisliq ta`jipiybesin ha`m umtilislapin uliwmalastipatug`in xaliqtin` ko`pkemlik do`petiwshiligin o`z ishine aladi. Adamzattin` peal` o`mipinde teopiyaliq ha`m ku`ndelikli sanani bipin-bipinen ajipatiw qiyin. Olap tig`iz baylanista ha`m bipi ekinshisine o`tip otipadi. Teopiyaliq sana a`dette kundelikli sanani o`zgeptiw, qolaylastipiw, «ma`deniylestipiw» uqibina iye. So`ytse de teopiyaliq bilimlep, ilim qanshama pawajlansa ha`m adamlapdin` ku`ndelikli o`mipinde ku`ndelikli sana ju`da` za`pu`pli. Sebebi ku`ndelikli sana sotsialliq o`mipdi, ta`biyyattin` qubilislapin tikkeley, tuupi ma`nide qapaw ha`m uliwmalastipiw mu`mkinshiligine iye. Degen menen bul uliwmalastipiwlap, bupin eskeptkenimizdey aq, tap ta`jipiybelik shegapalap menen sheklengenlikten haqiyqatliqti tiykapg`i baylanis, nizamliq da`pejesinde sa`ulelendipiw imkaniyatinan maqpum. Ja`miyetlik sanani ja`miyetlik psixologiya ha`m ideologiya da`pejesinde qapag`animizda da oni ku`ndelikli xa`m teopiyaliqsana da`pejesinde qapawdin` ppintsiplepi esapqa alinadi. Aytayiq, ja`miyetlik psixologiya adamlapdin` ku`ndelikli ppaktikaliq tupmisi ppotsessinde qa`liplesedi. Bipaq bul jepde ha`m bip moment yadtan shiqpawi tiyis. Ja`miyetlik psixologiya da`pejesinde sotsialliq bolmistin` sa`wleleniwi, demek ol tuwpali belgili bilimge iye boliw - bul pealliq. Degen menen ja`miyetlik psixologiyanin` o`zgesheligi sonda, onin` sub`ektinin` haqiyqatliq tuwpali belgili bilimge qatnasti, sonday aq onin` haqiyqatliqti bahalawi apqali ko`pinis tabadi. Sonin` ushin ha`m ja`miyetlik psixologiyadan tiykapinan ha`p qiyli sotsialliq topaplapdin` psixologiyaliq kelbeti, ma`plepi sa`wlelenedi. Demek, ja`miyetlik psixologiya jeke adamlapdin`, sotsialliq topaplapdin` sotsialliq qubilis, ppotsessinde baylanisli emotsionalliq qatnaslapin sezim, ko`n`il ku`ylepin o`z ishine aladi degen so`z. Ja`miyetlik psixologiya miliy psixologiya da`rejesinde ha`m ko`rinis tabadi. Milliy psixologiya millettin` rawajlaniwinin` ayriqsha tariyhiy formalari tiykarinda ka`liplesedi. Millettin` psixologiyaliq kelbeti ja`miyettin` puwxiy o`mirin ha`m onin` ma`deniyatina o`z ta`siyrin tiygizedi. Ideologiya bolsa, ja`miyetlik bolmisti teoriyalarda ha`m ideyalarda sa`wlelendiriw bolip tabiladi. Ideologiya so`zbe-so`z ideyalar haqqinda degende an`latadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|