Filosofiya kk

 
54 
biologiyaliq  sistemalardin`  rawajlaniwinin`  joqarg`i  da`rejesi,  g)  sotsialliq  sistemanin`  tariyxiy  tipi,  d) 
konkret sotsium,  e) sotsialliq baylanislar formasi.  
Usilardin` ha`mmesin esapqa ala otirip, ja`miyetke ken`, filosofiyaliq aspektte minaday aniqlama 
berse duris bolsa kerek. 
 Ja`miyet  adamlardin`  birliklerinin`  barliq  formalarinin`  ha`m  olardin`  o`z-ara  ta`siyrinin`, 
usillarinin` jiyindisi.  
Ja`miyet quramli tutas birlik sipatinda o`z du`zilisine iye. Son`g`i jillari baspa ko`rgen miynetlerde 
ja`miyettin` to`rt sferasi: ekonomikaliq, siyasiy, ruwxiy, sotsialliq tuwrali pikirler biraz turaqlasti.  
 Endi ja`miyetlik qatnaslar ma`selesine keletug`in bolsaq, ol adamnin` iskerligi menen baylanisli. 
Konkretlirek  aytqanda,  ja`miyetlik  qatnaslar  usi  iskerlikten  tuwindi  bolip,  onin`  ja`miyetlik  formasin 
quraydi. Adamlardin` qa`legen o`z-ara qatnasi, ta`siri ja`miyetlik xarakterge iye.  
«Ja`miyetlik  qatnaslar»  a`dette  arnawli  a`debiyatlarda  eki  ma`niste  -  tar  ha`m  ken`  ma`niste 
qollaniladi. Ken` ma`niste adamlar arasindag`i ha`mme qatnaslar, tar ma`niste u`lken sotsialliq toparlar 
arasindag`i  tikkeley  ja`miyetlik  xarakterge  iye  qatnaslar  g`ana  (o`ndirislik,  klasslar  araliq,  milletler 
araliq  ha`m  klasslar  araliq,  xaliq  araliq  ha`m  ishki  siyasiy  ekologiyaliq  h.  t.  b)  na`zerde  tutiladi. 
«Sotsialliq»  tu`sinigi  ha`m  sonday  «Ja`miyetlik»  qatnaslar  tu`siniginin`  tar  ma`niste  qollaniliwi 
ja`miyettin` podsistemaliq qa`siyetin konkretlestiretug`inin esapqa alsaq (ha`r bir individtin` sotsiumg`a 
tikkeley  emes  al,  ha`r  qiyli  birlikler  ha`m  toparlar  arqali  enisiwi  h.  t.  b),  ja`miyetlik  qatnaslar-u`lken 
sotsialliq toparlar arqali ha`m olardin` ha`r birinin` o`z ishindegi iskerligi protsessinde payda bolatug`in 
o`z-ara  ta`sir  ha`m  o`z-ara  baylanislardin`  ko`p  tu`rli  formalari.  Ha`r  bir  adam  bul  toparlardin`  (etnos, 
klass,  klasstin`  ishindegi  qatlam,  bir  ma`mleket  puxaralarinin`  birligi  h.t.b.)  ha`r  birine  kirgenlikten  ol 
universal sub`ektiv element, durisirag`i so sub`ekt boladi. Aqiri, ha`r bir topar individlerdin` birliginen 
turadi.  
A`lbette en` aldi menen ja`miyetlik o`ndiristin` ne ekenligine aniqliq engiziwimiz kerek.  
Ja`miyetlik  o`ndiris  kategoriyasi  tek  g`ana  adam  ta`repinen  o`zin  qorshag`an  ta`biyiy  du`n`yani 
men`geriw protsessin an`latiw menen sheklenbeydi. Duris, bul protsesste adam o`zin o`mir su`riwdin`, 
jasawdin`  zo`ru`rli  qurallari  menen  ta`miyinleydi.  Degen  menen  bul  kategoriya  ma`selenin`  basqa 
ta`repin  ha`m  sa`wlelendiredi.  Bunday  qurallardi  o`ndiriw  protsessinde  adamlardin`  arasinda  olardin` 
sanasinan,  erkinen  biyg`a`rez  olardin`  ja`miyetlik  o`mir  su`riwinin`,  jasawinin`  sharayatlari  sipatinda 
bolatug`in materialliq qatnaslar payda boladi ha`m rawajlanadi.  
Solay  etip  o`ndiris  ja`miyetlik  o`mirdi  o`ndiriw  bolip  tabiladi.  Bul  moment  adamnin`  sirtqi 
ta`biyat  penen  qatnasinin`  adamzatliq  formasin  qurip,  haywanlardin`  "o`ndirislik  iskerliginen"  ayirilip 
turadi.  
Qullasi  o`ndirislik  iskerliktin`  na`tiyjesi  ha`r  qashan  o`mir  su`riwdin`,  jasawdin`  qurallari 
(sredstva  jizni)  g`ana  emes,  al  ja`miyettin`  o`zi,  sotsialliqtin`  alip  keliwshisi-  Adam  bolip  tabiladi. 
Demek  ja`miyetlik  o`ndiris  miynet  protsessi  boliwi  menen  birge  adamnin`  o`mir  su`riw,  jasawinin` 
sharayatlarinin`  da`regi  bola  otirip,  onin`  ha`r  tu`rli  individualliq  uqiplarinin`,  talantlarinin`  ashilisiw 
sferasi ha`m bola aladi.  
Ja`miyetlik o`ndiristi materialliq ha`m ruwxiy o`ndiristin` birliginde qaraw materialliq o`ndiristin` 
belgilewshilik rolin esapqa alip qoymastan idealliqti adamlardin` materialliq sharayatlarinin` quri passiv 
sa`wlesi emes ekenligin tu`siniwge ha`m mu`mkinshilik beredi.  
 Ja`miyetlik o`mir su`riwdin`, jasawdin` usili sipatinda ja`miyetlik o`ndiris quramli du`ziliske iye. 
Ken`  ma`nide  tutas  ja`miyetlik  miynettin`  barliq  tarawlarin  o`z  ishine  aladi.  Og`an  turmisti  materialliq 
qurallar  menen  ta`miynlew,  xizmet  etiw  sferasi,  sonin`  ishinde  bu`ginliginde  ku`shli  rawajlang`an 
densawliqti  saqlaw  ha`m  sotsialliq  ta`miynlew,  sanani,  onin`  ha`r  qiyli  formalarinda  islep  shig`ariw, 
ruwxiy  bahaliqlardi  o`ndiriw  ha`m  ko`beytiw,  ta`rbiyani,  uliwma  ha`m  professionalliq  bilim  beriw, 
miynetke  tayarlawdi,  qullasi,  adamnin`  pu`tkil  sotsiallasiw  protsessin  ta`miynleytug`in  sotsialliq 
institutlardin`  iskerligi  kiredi.  Ja`miyetlik  o`ndiris  sistemasinda  ayriqsha  orin  materialliq  ha`m  ruwxiy 
o`ndiriske iye.  
Ja`miyetlik  o`ndiris  sistemasina  adamnin`  o`zinin`  o`ndiriliwi  ha`m  mudami  o`ndiriliwi  ha`m 
kiredi.  

---

 
55 
Solay  etip  ja`miyetlik  o`ndiriske  materialliq,  ruwxiy  o`ndiris  penen  birge  adamzat  rodinin` 
o`ndiriliwi  de  kiredi.  A`lbette,  turmistin`  real  protsessinde  ja`miyetlik  o`ndiristin`  bul  tarawlari  bir-
birine o`tip otiradi.  
Materialliq  o`ndiristin`  strukturasinda  bir-biri  menen  baylanisqan  eki  podsistema  bar  ekenligin 
ha`m umitpawimiz kerek. Olar: a) o`ndiristin` texnologiyaliq usili- adamlardin` predmetler menen ha`m 
o`zinin`  miynetinin`  qurallari  menen  o`z-ara  ta`sir  usili  ha`m  usinin`  tiykarinda  o`ndiristin`  texnikaliq-
texnologiyaliq o`zgesheliklerine baylanisli olardin` o`z-ara qatnaslari b) o`ndiristin` ekonomikaliq usili - 
o`ndiriwshi ku`shler menen o`ndiris qatnasiqlarinin` o`z-ara ta`sirinin` ja`miyetlik usili.  
Atap o`temiz, bu`ytip bo`liw, materialliq o`ndiristin` du`zilisinde o`ndiristin` texnologiyaliq ha`m 
ekonomikaliq usillarin qaraw ele ju`da` ken` tarqalmay atir. O`ndiristin` ekonomikaliq usilin materialliq 
iygiliklerdi o`ndiriwdin` usili menen bir alimlar ten`lestirse, ekinshileri materialliq iygiliklerdi o`ndiriw 
usilina o`ndiristin` texnologiyaliq usilin ha`m kirgizedi. Bul pikirlerdin` qunlilig`in ha`m sonin` menen 
birge toliq turaqlaspag`anin esapqa alip, o`ndiris usilin da`stu`riy qarawdi maqul taptiq.  
Ja`miyettin`  du`zimi  qanday  bolmasin,  ol  rawajlaniwdin`  qanday  basqishinda  turmasin,  onin` 
o`mir su`riwinin`, jasawinin` birinshi sha`rti ta`biyat penen zat almasiw, adamlardin` awqatqa, kiyimge, 
turaq jay h.t.b. baylanisli materialliq talaplarin qanaatlandiriw bolip tabiladi.  
Adamlardin`  materialliq,  miynet  iskerligi,  za`ru`rli  turmisliq  iygiliklerdi  o`ndiriw  ja`miyettin` 
o`mir  su`riw  ha`m  rawajlaniwinin`  tiykarin  quraydi.  Materialliq  o`ndiris,  onin`  produktlari  menen 
almasiw  basqishi,  ja`miyetlik  du`zimnin`,  onin`  ma`mleketlik  ma`kemelerinin`,  ja`miyettin`  huqiqiy 
ha`m basqa da ko`z-qaraslarinin` tiykarin quraydi.  
Angliya  tariyxshisi  R.  Dj.  Kollingvudtin`  ko`rsetiwinshe  XVI  a`sirde-aq  tariyx  iliminde  tariyxti 
to`rt imperiya (Shig`is, Grek, Rim ha`m German) boyinsha da`wirge bo`liw boldi.  
Italiyali  tariyxshi  gumanistler  XV-XVI  a`sirlerde  antiklik,  orta  a`sirlik  ha`m  jan`a  jer  ju`zilik 
tariyxiy da`wirdi tapti.  
Sen-Simon  buni  teren`lestirip,  bul  da`wirlerdin`  ha`r  birin  belgili  ekononmikaliq  sistema  menen 
baylanistiradi: antiklikti - qulliq penen, orta a`sirlikti - feodalizm menen ha`m jan`a da`wirdi - jallanba 
miynetke tiykarlang`an "sanaat" sistemasi menen.  
Fur`e de bu`ytip da`wirlerge bo`liw edemizm menen («beyishlik alg`ashqiliq») baylanistirildi.  
Haqiyqatina  kelgende,  tariyxti  formatsiyaliq  bo`liwdin`  printsipleri  a`sirese  eki  momentte  u`lken 
a`hmiyetke  iye.  Birinshiden,  ha`r  bir  konkret  ja`miyette  o`ndiris  qatnaslari  tutas  sistemani  qurap  g`ana 
qoymastan,  barliq  ja`miyetlik  qatnaslardin`  tutas  sotsialliq  organizmnin`  tirnag`i  boladi.  Ekinshiden, 
adamzat  tariyxinda  o`ndiris  qatnaslarinin`  bir  neshshe  tipleri-  alg`ashqi-  obshinaliq,  qul  iyelewshilik, 
feodalliq,  kapitalistlik  h.t.b.  boldi.  Olar  izbe  -iz,  biri  ekinshisinen  kelip  shiqti.  Usi  sebepli  ha`mme 
konkret  ja`miyetler,  belgili  o`zgesheliklerine  qaramastan  eger  olardin`  ekonomikaliq  tiykari  bir  tiptegi 
o`ndiris  qatnaslari  bolsa,  (ma`selen,  afinaliq,  rimlik,  vavilonliq,  egipetlik)  tariyxiy  rawajlaniwdin`  bir 
basqishina (qul iyelewshilik) kiredi.  
Ha`r bir ja`miyetlik- ekonomikaliq formatsiyanin` tirnag`inda o`ndirs ku`shleri, olardin` xarakteri 
ha`m  da`rejesi  boladi.  O`ndiriwshi  ku`shler,  sonday-aq  tariyxiy  protsessti  biliwdin`  ekinshi  bir 
printsipinin`- tsivilizatsiyaliqtin` ha`m tirnag`ina iye.  
Ja`miyetlik-  ekonomikaliq  formatsiyanin`  du`zilisin  mina  sxemadan  anig`iraq  ko`riwimiz 
mu`mkin.  
Ja`miyetlik- ekonomikaliq formatsiya  
 
Solay  etip,  ja`miyetlik-ekonomikaliq  formatsiya  tariyxiy  rawajlaniwdin`  belgili  bir  basqishinda 
turg`an  sfetsifikaliq  ekonomikaliq  bazisi  ha`m  og`an  sa`ykes  siyasiy  ha`m  nadstroykag`a  iye, 
adamlardin`  birliklerinin`  tariyxiy  formalari  menen  ha`m  sem`yanin`  formalari  xarakterlenetug`in 
ja`miyet.  
Ja`miyetlik-ekonomikaliq  formatsiya  ta`liymati  adamzat  tariyxinin`  birligin  ha`m  ko`p  tu`rliligin 
tu`siniwdin`  gilti  boladi.  Bul  bir.  Ekinshiden,  tariyxiy  protsessti  ken`  masshtabta  bo`leklerge  bo`liw 
boyinsha tartisli pikirlerdin` ha`m joq emes ekenligin aytiwimiz kerek. Bul pikirler ha`tteki distsiplinalar 
araliq  xarakterge  ha`m  iye  boliwda  ha`m  ol  tiykarinan  aziyaliq  o`ndiris  usili  dep  atalatug`in  fenomen 
do`gereginde.  (Tolig`iraq  qaran`:  Semenov  Yu.  N.  Problema  sotsial`no-ekonomicheskogo  stroya 
Drevnego  Vostoka  //Narodi  Azii  i  Afriki.  1965.  №  4).  A`lbette  bulardin`  ha`mmesin,  olardag`i 

---