Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
96 Estetikaliq sezimler sotsialliq sezimler toparina kiredi. Estetikaliq sezimler o`z ishine go`zzalliqti tanip biliwge baylanisli sezimlerdi – garmoniya, proportsionalliq, sonday-aq o`zi menen o`zi estetikaliq bolmaytug`in sezimlerdi – quwanish, maqtanish, hayran qaliw, ra`ha`tleniw, jek ko`riw h.t.b. qamtiydi. Estetikaliq sezimler birinshi ha`m ekinshi signal sistemasinin` o`mir su`riwi menen baylanisli. Sonday-aq, en` quramali ha`m turaqli estetikaliq sezimler – go`zzalliq, ko`terin`kilik, tragiklik, komiklik. Bul jerde orayliq orin go`zzalliq sezimine tiyisli. Go`zzalliq sezimi haqiyqatliqtin` suliwlig`in ta`biyiy ha`m erkin qabillaw uqibi ha`m oni qabillawda quwanish ha`m la`zzet aliw. Estetikaliq sezim keshirmelerden ajiralmas jag`dayda estetikaliq sezimnin` o`zi keshirmelerdin` ayriqsha tu`rinin` protsesi. Onin` xarakterli belgisi: sub`ekt penen ob`ekttin` birlesiwi. Estetikaliq keshirmelerdin` o`zinshe tamamlaniwi estetikaliq la`zzet penen baylanisli. La`zzette jeke adamnin` unamli emotsionalliq halati ko`rinis tabadi. Degen menen, estetikaliq la`zzet oylawsiz ha`m bolmaydi. Estetikaliq la`zzet qarama-qarsiliqli. Ol o`z ishine sezim, intellekt adamnin` hadallig`in kirgizedi. Hadalliq bul jerde payda tuwrali oylawdi biykarlaydi degendi an`latpaydi. Kerisinshe, ja`miyet ushin, adamzat, progress ushin paydani o`z ishine qamtiydi. Estetikaliq sezimler sistemasi a`dep-ikramliq ha`m intellektualliq-biliw siyaqli sotsialliq sezimler qatarinda turadi. Olardin` ha`mmesi o`z-ara tig`iz baylanisli. Bul estetikaliq jag`daydi analizlewde ju`da` aniqlanadi. Estetikaliq talg`am quramali ha`m ko`p aspektli. Ol pikirlewde, adamnin` minez-qulqinda, onin` maneralarinda, ha`reketlerinde, materialliq ha`m ruwxiy do`retiwshiliginin` produktlarinda ko`rinis tabadi. Ku`ndelikli sananin` da`rejesinde talg`am adamlardin` bir na`rseni ta`wir ko`riwi. Ma`selen, adamnin` ilimge uqibi bar, ilimdi ta`wir ko`redi. Estetikaliq talg`am adamnin` haqiyqatliqqa qatnasi sistemasina kirip, bul qatnastin` individualliq formasin an`latadi. Estetikaliq talg`amnin` tiykarinda go`zzalliqti kelisimsizlikten ajiratiw, hadal quwanish ha`m la`zzet bar. Estetikaliq talg`am go`zzalliq sezimine tiykarlang`an, biraq olar ten` emes. Estetikaliq talg`am o`mirdin` tragizmin seziw, o`mirdin` tragiklik kolliziyalarin komiklik sa`ykessizliklerden ajiratadi. Estetikaliq talg`am estetikaliq qabillaw menen tig`iz baylanisli. Go`zzalliqti qabillaw uqibi ha`m ol tuwrali belgili pikirge iye boliw emotsionalliq moment penen birge ratsionalliq momentti ha`m kirgizedi. Demek, estetikaliq talg`am ratsionalliq penen emotsionalliqtin` quramali birligi. Bul jerde intuitsiyanin` da qatnasi bar. Intuitsiya ha`rqashan o`z ishine logikaliq, tu`siniklik oylawdin` talg`amliq bahalawin biykarlamaydi. Estetikaliq talg`am adamlardin` ko`zqaraslarinan, birinshi gezekte estetikaliq ko`zqaraslardan ajiralmaydi. Sonday-aq, Kanttin` talg`am–adamnin` jeke adamg`a tiyisli rodliq uqibi dewinde jan bar. Talg`am qanshelli individualliqqa iye boliwina qaramastan, jeke adamg`a unag`n na`rse basqalarg`a da unaydi. Demek, uliwmaliq ha`m bar degen so`z. Uliwma adamzatliq baslama qa`legen estetikaliq talg`amda bar. Simmetriyani, maqsetke muwapiqliqti, garmoniyaliqti, ritmlilikti, uyimlasqanliqti h.t.b. qabillaw qa`legen normal` adamda unamli estetikaliq emotsiya boldiradi. ko`rkem talg`am estetikaliq talg`amg`a tiykarlanadi. Ekinshi jaqtan iskusstvo ko`rkem talg`amdi qa`liplestiredi. Ma`selen, Levitannin`, Kuindji, Shishkin, Tansikbaev, Umarbekovlardin` peyzajliq jivopisi bizin` estetikaliq qabillawimizdi ju`da` na`zik ha`m o`tkir etiwge mu`mkinshilik jasadi. Estetikaliq sananin` du`zilisinde estetikaliq talg`am estetikaliq ideal menen tig`iz baylanisli. Ideal sana sferasina tiyisli. Ol tek bar na`rseni g`ana emes sa`wlelendiredi. Ideal, sonin` ushin da haqiyqatliqta bar mu`mkinshiliklerdin` ruwxiy sa`wleleniwi, onin` rawajlaniwinin` tendentsiyalari. Estetikaliq ideal boliwi tiyis ha`m tilektegi estetikaliq bahaliqtin` obrazin an`latadi. Estetikaliq ko`zqaraslar bul teoriyaliq jaqtan go`zzalliqtin` ma`nisi, iskusstvonin` ta`biyati, estetikaliq sheberliktin` ja`miyetlik a`hmiyeti haqqinda formulirovkalang`an pikirler bolip tabiladi. Estetikaliq ko`zqaraslar estetikaliq ideal tu`sinikke jaqin. Belgili, estetikaliq ideal adamlardin` go`zzal o`mir ha`m jetilgen adam њaqqinda pikirlerinin` konkret ko`rinisi. Ha`rtu`rli toparlar ha`rtu`rli estetikaliq ko`zqaraslardi islep shig`adi, ha`rtu`rli estetikaliq idealg`a iye. Bul ko`zqaraslardin` haqiyqatlig`i, ideallardin` a`melge asiwi ja`miyettegi 97 toparlardin` tariyxiy progressivligine, du`n`yag`a ko`zqarasinin` tariyxiy progresstin` ob`ektiv ju`risine sa`ykesligi menen baylanisli. Estetikaliq ko`zqaraslarg`a ideologiyag`a ta`n belgiler tiyisli boladi. Soni da aytiwimiz kerek, estetikaliq ko`zqaraslar estetikaliq sezimler њa`m talg`amlardan biraz son` payda boladi. Al, estetikaliq teoriyalar bolatug`in bolsa, estetikaliq ob`ektti qamtiytug`in ko`zqaraslar, tu`sinikler, printsipler, bilimlerdin` sistemasin quraydi. 3. Estetikaliq sana estetikaliq iskerlik penen dialektikaliq o`z-ara baylanista. Eger estetikaliq sana estetikaliq iskerliktin` tiykarinda ha`m protsesinde a`melge assa, estetikaliq iskerlik estetikaliq saannin` a`melge asiwi, materiallasiwi. estetikaliq iskerliktin` tiykarinda belgili talap bar. Talaplar ja`miyetlik o`ndiris tiykarinda payda boladi. Biraq, bul bir ta`replemelikke iye emes. Aqiri, belgili talaplardin` o`ndiris, o`ndirissiz talaplar joq. Demek, belgili talaplarsiz iskerliktin` konkret formasi joq. Talap adamlardi iskerlikke umtildiradi. Ekinshi jag`inan iskerliktin` o`zi, onin` protsesi ha`m na`tiyjeleri jan`a talaplarda shaqiradi. Adamnin` rodliq talabi – miynetke talap. Estetikaliq talap miynetke talap penen tig`iz baylanisli. Estetikaliq talapti belgili oris psixologi S.L.Rubinshtein adamzat talaplarinin` ishindegi en` adamgershilikli talap dep atadi. O`ytkeni, tap estetikaliq iskerlikte adamnin` ha`m ruwxiy ha`m materialliq talaplari misli birlesip, sintezlenetug`inday. Estetikaliq talaptin` mazmuni adamnin` o`mirde do`retiwin, tutas, ha`r ta`repleme rawajlang`an adam sipatinda tastiyiqlaniwi boladi. Estetikaliq talap universalliqqa iye, adam iskerliginin` ha`mme sferalari o`tedi. Estetikaliq iskerlik qa`legen materialliq ha`m ruwxiy iskerliktin` ta`repi bola aladi. Adamzat iskerliginin` qa`legen formasi adamnin` ku`shlerinin` erkin sa`wleleniwi sipatinda ko`rinis tapsa, estetikaliq iskerlik bolg`ani. Solay etip, estetikaliq iskerlik qa`legen iskerliktin` konkret formasinin` «adamiyzatlasiwinin`» o`lshemi. Salistirmali «taza» tu`rinde estetikaliq iskerlik xudojniklerdin` iskerliginde, demek iskusstvoda a`melge asadi. Bul boyinsha iskusstvo estetikaliq iskerliktin` qa`nigelesken tu`ri. Estetikaliq iskerlik materialliq o`ndiristi ha`m miynet sharayatlarin ha`m miynettin` na`tiyjelerin ha`m o`z ishine aladi. estetikaliq baslama miynettin` bas minezlemelerinin` biri. Biraq estetikaliq baslamanin` miynette ko`rinisi sotsialliq sharayatlardan g`a`rezli. Miynet adamnin` fizikaliq ha`m ruwxiy ku`shlerinin` erkin ko`rinisi bolg`an sayin miynet estetikaliq a`hmiyetke iye bola beredi. Sonin` ushin miynettin` estetikasizlaniwi son` ala adamnin` iskerliginin` ha`m onin` na`tiyjelerinin` adamnin` u`stinen hu`kim su`riwi ha`m og`an dushpan ku`shke aylanip, onnan jiraqlasiwi menen baylanisli bolip qaldi. Miynettin` estetikalaniwi birinshi gezekte ob`ektiv ta`rtip`egi faktorlardan g`a`rezli. Degen menen, ko`p na`rse o`ndiris protsesine qatnasiwshilardin` uliwma ha`m estetikaliq ma`deniyatina g`a`rezli. O`ndirislik ortanin` estetikalaniwi dizainnin` a`melge asiwi menen de baylanisli. Dizain tuwrali turaqlasqan pikir joq. Dizaindi predmetlik ortani qa`liplestiriw boyinsha ko`rkemlik- texnikaliq iskrliktin` tu`ri dep tu`sindiriw bar. Bul boyinsha dizain iskerliktin` ken` formasinin` – predmetlik-ken`isliklik ortani qa`liplestiriwdin` bo`legi. Dizain praktikasi o`mirge arnawli ilimiy distsiplinani – texnikaliq estetikani alip keldi. Onin` waziypasi bul iskerliktin` o`zgesheliklerin ha`m nizamliqlarin ashiw. Texnikaliq estetika qollanbaliq ta`replerine de iye. Bunin` teoriyaliq ta`repi du`n`yag`a ko`zqarasliq xarakterge iye. Dizainda injener-konstruktorliq, ilimiy ha`m ko`rkem iskerlik misli birlesken. Dizain zatlardi olardin` konstruktorliq maqsetke muwapiqlig`i ha`m texnologiyaliq rentabel`ligin esapqa ala sanaatliq jobalawdin` ajiralmas bo`legi. Belgili, ken` qollanilatug`in tovarlardan baslap unikalliqqa iye stanok ha`m priborlardi tayarlawg`a deyingi araliqta konstruktorlar, ekspluatatsiyalawshilar, psixologlar qatnasadi. Dizainer yakiy xudojnik- konstruktordin` orni bul jerde o`zgeshe. Onin` waziypasi estetikaliq baњaliqqa iye produktlardi ha`m miynet qurallarin jasawg`a bag`darlang`an. Dizainlardin` bas waziypalarinin` biri – o`ndiris penen tutiniwdin`, o`ndiriwshi menen tutiniwshinin` o`z-ara qatnasin optimallastiriwdan ibarat. Sonin` ushin ha`m dizaynerdin` estetikaliq ma`deniyati, xarakteri ha`m onin` estetikaliq talg`aminin` joqarilig`i sheshiwshi rol`ge iye. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|