Filosofiya kk

 
98 
Dizain  iskusstvonin`  ta`sirinde  boladi,  biraq  dizain,  iskusstvo  –  estetikaliq  iskerliktin`  eki  tu`ri. 
Olardin` ayirmashilig`i nede? 
Iskusstvo, ko`rkem iskerlik anaw ya minaw da`rejede tek ideyalardi o`ndiriw emes, zatlardi o`ndiriw 
menen de baylanisli. Biraq, zatlardi o`ndiriw bul jerde janapayliq xarakterge iye. Iskusstvo – bul en` aldi 
menen ruwxiy o`ndiristin` rodina kiredi, sana, biliw oblasti. 
Dizain  bolatug`in  bolsa,  materialliq-praktikaliq  iskerliktin`  tu`ri.  Iskusstvo  produktinan  dizain 
produktinin`  ayirmashilig`i  sonda,  ol  haqiyqatliqti  sa`wlelendiriw  emes,  al  haqiyqatliqtin`  o`zi.  Biraq, 
suliwliq nizami ha`m praktikaliq maqsetke muwapiqliq da`rejesinde qayta o`zgertilgen haqiyqatliq. 
Iskusstvonin`  estetikaliq  bahalig`i  belgili  da`rejede  onin`  utilitarliq  bahalig`ina  qarama-qarsi.  Bul 
bahaliq  ayriqsha,  ol  adamlardin`  materialliq  emes  ruwxiy  talaplarin  qanaatlandiriwg`a  bag`darlang`an. 
Al,  dizainnin`  produkti  menen  ol  mashina  ma  ya  ken`  qollanilatug`in  predmet  pe,  ba`ribir  onin`  taza 
praktikaliq xizmetinen ajiralmasliqta. 
Iskusstvo  produkti  qanday  materialliq  sistemag`a  enisse  ha`m  o`zinin`  o`zinsheligin,  erkinligin 
jog`altpaydi.  Al,  dizin  produkti  o`zi  belgili  bolg`an  zatliq  sistemadan  bo`lek  jasay  almaydi.  Bunnan 
juwmaq  sol,  dizainerlik  iskerliktin`  ob`ekti  jeke  mashina  emes,  pu`tkil  u`skene,  bina,  inter`er,  mebeli 
menen birliktegi mashinalar sistemasi boladi.  
Ha`zirgi  waqitta  dizain  adamzat  bolmisinin`  globalliq  problemalarin  sheshiwge  enisti.  Ma`selen, 
ta`biyiy  resurslardi  ratsionalliq  paydalaniw,  adamnin`  densawlig`in  saqlaw  ha`m  qorshag`an  ortani 
qorg`aw h.t.b. mashqalalar.  
Estetikaliq faktor ilimiy do`retiwshilikke ha`m ta`n ekenligin umitpawimiz kerek. Aqiri, ko`p g`ana 
izertlewler  soni  ko`rsetedi,  alimnin`  do`retiwshilik  potentsiallari,  onin`  miynetinin`  na`tiyjeliligi  ha`m 
effektivliligi onin` estetikaliq ma`deniyatinin` da`rejesinen g`a`rezli. Estetikaliq ma`deniyattin` da`rejesi 
alimnin` rawajlang`an estetikaliq sezimi, fantaziyasi, intuitsiyasi, obrazlardi do`retiw uqibi, oylawdag`i 
parodoksallig`i h.t.b. g`a`rezli. 
A`sirese, fantaziyanin` roli ayriqsh. Fantaziya estetikaliq sezim menen o`tlesip ketken, ol adamnin` 
universal  uqibina  kiredi.  Aqiri,  adamnin`  a`piwayi  uliwmalastiriwinin`  o`zinde  fantaziyanin`  elementi 
bar. 
Kibernetikanin`  tiykarin  saliwshilardin`  biri  N.Viner  fantaziyada  oylawshi  adamnin`  en`  jetilgen 
esaplaw u`skenesinen ayirmashilig`in ko`redi. 
Fantaziya ku`shli alim bo`leklerden burin pu`tinde tez uslaydi. Bul uqip A.Enshtein, N.Bor, M.Born, 
V.Vernadskiy, A.Fersman h.t.b. ulli oyshillarg`a ta`n bolg`an. 
Fantaziya  ha`m  erkinlik  bir-birinen  ajiralmas  birlikte.  Onin`  u`stine,  fantaziya  alimdi 
sub`ektivizmnen de saqlaydi. 
Intuitsiyanin`  roli  de  ku`shli.  Intuitsiya  zatlardin`  ob`ektiv  baylanislarin  da`lillewge  su`yenbey-aq 
tu`siniw.  Intuitsiyasiz  do`retiwshilik  iskerliktin`  boliwi  mu`mkin  emes.  Aqiri,  intuitsiya,  a`sirese 
faktlardi  jiynawda,  teoriyag`a  «o`tiwde»,  jan`a  tu`siniklerdi  qa`liplestiriw,  go`ne  teoriyadan  jan`a 
teoriyag`a o`tiwde h.t.b. ju`da` za`ru`rli. 
Intuitsiya qurg`aq orinda payda bolmaydi. Ol sub`ektten ilimiy iskerlikti, pu`tkil emotsionalliq ha`m 
biliw  uqibin,  buring`i  ja`miyetlik  ha`m  individualliq  ta`jiriybeni  talap  etedi.  Basqasha  aytqanda, 
intuitsiya haqiyqiy qumar, umtilissiz, yoshsiz mu`mkin emes. 
Pushkinnin` yosh poeziyadag`i siyaqli geometriyada da kerek degeni ba`lkim usidan. 
Ilimiy do`retiwshiliktegi estetikaliq motivtin` alimnin` o`zinin` estetikaliq sezimin qanaatlandiriwg`a 
umtiliwinda g`ana emes, al ilimiy izlenistegi na`tiyjede ha`m og`an jetiwdin` usillarinda. 
 
Bekkemlew ushin sorawlar 
1.
 
Estetikaliq sana ha`m ko`rkem sana 
2.
 
Estetikaliq sananin` tu`rleri 
A`debiyatlar: 
1. Karimov I.A. Wzbekiston buyuk kelajak sari. T.1998. 
2. Borev Yu.B. Estetika. M., 1989 
3. Djanabaeva G. Estetika ma`seleleri  N., 1993 
4. Umarov E., Pal A.S. Estetika. T., 1998. 

---

 
99 
 
Lektsiya 18. Iskusstvonin` ja`miyetlik o`mirdegi orni ha`m roli 
Jobasi: 
 
l. Iskusstvonin` ja`miyetlik sananin` formasi sipatinda 
      2. Iskusstvonin` ta`biyati. 
3. Iskusstvo haqiyqatliqti biliwdin` qurali sipatinda. 
 
l. Birinshiden, ja`miyetlik sananin` barliq formalarin ja`miyetlik bolmis belgileydi. 
Ekinshiden,  ja`miyetlik  bolmistin`  aniq  belgilewshilik  rolin  ko`rsete  otirip,  siyasiy  ideyalardin`, 
iskusstvonin`  shekli  erkinligin  biykarlawg`a  bolmaydi.  Aqiri,  ruwxiy  iskerlikke,  sonin`  ishinde 
iskusstvog`a  baylanisli  arnayi  tu`rde  joqaridag`ilar  ja`miyettin`  rawajlaniw  liniyasin  qalay  bolsa  solay 
qaytalamaydi. 
U`shinshiden,  ja`miyetlik  sananin`  o`mirge  keri  aktiv  ta`siyr  etetug`inin,  sananin`  tek  o`mirdi 
sa`wlelendirip ana qoymaytug`inlig`in, al o`zgertetug`inlig`in na`zerde tutamiz. 
2.  Iskusstvonin`  o`zinsheligi,  ta`biyat  onin`  predmeti,  mazmuni  ha`m  formasi,  onin`  sotsialliq 
ma`nisi arqali ashiladi. 
Haqiyqatliqtin`  tikkeley  ko`rkem  shig`armalarda  sa`wleleniwi  ju`da`  ken`:  ta`biyat,  adamlar, 
olardin` bastan keshiriwleri, oylari, qatinaslari, olardin` jasaw o`mirinin` sharayatlari ha`m t.b. 
Biraq  iskusstvo  bizdi  qorshap  turg`an  du`n`yanin`  en`  baslisin  —  adamda,  onin`  ja`miyetlik,  jeke 
o`mirine, qatnaslarin, tiplik xarakterin, sezim, ha`reketlerin predmet etip aladi. 
Iskusstvonin`  ha`rbir  jeke  tu`ri,  ha`rbir  jeke  ko`rkem  shig`arma  ja`miyettin`  belgili  ta`replerinin` 
kartinasin  beredi.  Iskusstvo  o`mirdi  o`z  tolig`inda  ko`rsetedi.  Iskusstvo  ilim  menen  birqatarda 
ja`miyetlik sapanin` basqa formalari siyaqli haqiyqatliqti biliwdin` qurali. 
Iskusstvo  haqiyqatliqtin`  ko`p  tu`rliliginin`  birliginde  o`mir  su`rip,  tu`rlerinin`  ba`rine  ta`n  na`rse 
o`mirdi ko`rkem-obrazli formada sa`wlelendiriw bolip tabiladi. 
Eger  ko`rkem  obraz  benen  ilimiy  tu`sinikti  salistirsaq,  onda  olarda  uliwmaliqtin`  barlig`in  ha`m 
ayirmashiliqlarin bilemiz. 
Sa`wlelendiriw  teoriyasina  su`yensek,  obraz  ushin  da,  ilimiy  tu`sinik  ushin  da  uliwmaliq:  ob`ektiv 
haqiyqatliqtin` sa`wleleniwi. 
Obraz  da,  tu`sinik  te  haqiyqatliqtin`  belgili  ta`repin  abstraktsiyalaw  protsesinde  qa`liplesedi. 
Basqasha aytqanda obraz ha`m tu`sinik haqiyqatliqtin` aynag`a tu`sirilgen qaytalanbasi emes, Ma`selen, 
«tu`n»,  «gu`z»  tu`siniklerin    A.Kuindjinnin`  «Dnepr  u`stindegi  tu`n»,  I.Levitannin`  «Altin  gu`z» 
kartinalari  menen  salistirayiq.  Kartinalar  tu`siniklerge  qarag`anda  ju`da`  konkretli,  aniq.  Biraq  bul 
konkretlilik  absolyut  emes,  al  ol  haqiyqatliqtin`  belgili  bir  ta`repin  ko`rkem  tu`rde  saylap  aliw  menen 
baylanisli.  Sonday-aq,  xudojnik  ilimiy  oylawdin`  eksperimentalliq  teoriyaliq  logikaliq  qurallari  menen 
paydalanbaydi, al o`mirdin` formasindag`i uliwmaliqti tikkeley konkret-sezimlik, sezimlik qabil etilgen 
obrazlarda ko`rsetedi. 
Ko`rkem  obraz  bul  uliwmaliq  penen  jekeliktin`  kepseri,  bul  kepserlengen  birlik  individualliqta 
ko`rinse,  ilimiy  tu`sinik  uliwmaliqtin`  formasinda  ko`rinedi.  Ma`selen,  Pechorin,  Onegin  jaqin 
individualliqlar. 
Ko`rkem  obrazda  a`dette  bahaliq  (bahalaw)  elementi  ko`rinedi.  Ma`selen,  belgili  bir  shig`armani 
oqip  otirip,  iskusstvo  sheberinin`  qaysi  ta`repte,  kim  ta`repinde  ekenligin  sezemiz.  Bahalaw 
emotsiyamizdi  qozg`aydi.  Ma`selen,  unamsiz  obrazlar  jek  ko`riwshilikti  boldirsa,  Atabek,  Mamanbiy, 
o`unnazar aqsaqal obrazlari ju`regimizdi quwanishqa bo`leydi. 
Ko`rkem  obraz  ko`rkem  tiplendiriw  protsessinde  jasaladi.  Realistlik  iskusstvodag`i  ko`rkem 
obrazdin`  sub`ektivligi  ob`ektivlikke  bag`indiriladi.  Ko`rkem  obrazdi  qabillawda  adamnin`  ko`rkem-
obrazli  oylawg`a  uqiplilig`inin`  aktiv  ko`rinisi  talap  etiledi.  Sonin`  menen  birge  iskusstvo  shig`armasi 
adamnin`  estetikaliq  talabin  qanaatlandiriwi  tiyis.  Iskusstvonin`  ha`rqiyli  tu`rdegi  bir-birinen  mazminli 
ha`m  formasi,  ideyalardi  beriw  xarakteri,  haqiyqatliqti  obrazli  sa`wlelendiriw  boyinsha  ayrilip  turadi. 
Iskusstvonin`  tu`rlerinin`  ayrmashilig`i  absolyut  emes.  Degen  menen  estetika  iskusstvonin` 
rawajlaniwinin`  uliwma  zakonlarin  izertlew  menen  birge  iskusstvonin`  jeke  tu`rlerinin`  ideyaliq-

---