98
Dizain iskusstvonin` ta`sirinde boladi, biraq dizain, iskusstvo – estetikaliq iskerliktin` eki tu`ri.
Olardin` ayirmashilig`i nede?
Iskusstvo, ko`rkem iskerlik anaw ya minaw da`rejede tek ideyalardi o`ndiriw emes, zatlardi o`ndiriw
menen de baylanisli. Biraq, zatlardi o`ndiriw bul jerde janapayliq xarakterge iye. Iskusstvo – bul en` aldi
menen ruwxiy o`ndiristin` rodina kiredi, sana, biliw oblasti.
Dizain bolatug`in bolsa, materialliq-praktikaliq iskerliktin` tu`ri. Iskusstvo produktinan dizain
produktinin` ayirmashilig`i sonda, ol haqiyqatliqti sa`wlelendiriw emes, al haqiyqatliqtin` o`zi. Biraq,
suliwliq nizami ha`m praktikaliq maqsetke muwapiqliq da`rejesinde qayta o`zgertilgen haqiyqatliq.
Iskusstvonin` estetikaliq bahalig`i belgili da`rejede onin` utilitarliq bahalig`ina qarama-qarsi. Bul
bahaliq ayriqsha, ol adamlardin` materialliq emes ruwxiy talaplarin qanaatlandiriwg`a bag`darlang`an.
Al, dizainnin` produkti menen ol mashina ma ya ken` qollanilatug`in predmet pe, ba`ribir onin` taza
praktikaliq xizmetinen ajiralmasliqta.
Iskusstvo produkti qanday materialliq sistemag`a enisse ha`m o`zinin` o`zinsheligin, erkinligin
jog`altpaydi. Al, dizin produkti o`zi belgili bolg`an zatliq sistemadan bo`lek jasay almaydi. Bunnan
juwmaq sol, dizainerlik iskerliktin` ob`ekti jeke mashina emes, pu`tkil u`skene, bina, inter`er, mebeli
menen birliktegi mashinalar sistemasi boladi.
Ha`zirgi waqitta dizain adamzat bolmisinin` globalliq problemalarin sheshiwge enisti. Ma`selen,
ta`biyiy resurslardi ratsionalliq paydalaniw, adamnin` densawlig`in saqlaw ha`m qorshag`an ortani
qorg`aw h.t.b. mashqalalar.
Estetikaliq faktor ilimiy do`retiwshilikke ha`m ta`n ekenligin umitpawimiz kerek. Aqiri, ko`p g`ana
izertlewler soni ko`rsetedi, alimnin` do`retiwshilik potentsiallari, onin` miynetinin` na`tiyjeliligi ha`m
effektivliligi onin` estetikaliq ma`deniyatinin` da`rejesinen g`a`rezli. Estetikaliq ma`deniyattin` da`rejesi
alimnin` rawajlang`an estetikaliq sezimi, fantaziyasi, intuitsiyasi, obrazlardi do`retiw uqibi, oylawdag`i
parodoksallig`i h.t.b. g`a`rezli.
A`sirese, fantaziyanin` roli ayriqsh. Fantaziya estetikaliq sezim menen o`tlesip ketken, ol adamnin`
universal uqibina kiredi. Aqiri, adamnin` a`piwayi uliwmalastiriwinin` o`zinde fantaziyanin` elementi
bar.
Kibernetikanin` tiykarin saliwshilardin` biri N.Viner fantaziyada oylawshi adamnin` en` jetilgen
esaplaw u`skenesinen ayirmashilig`in ko`redi.
Fantaziya ku`shli alim bo`leklerden burin pu`tinde tez uslaydi. Bul uqip A.Enshtein, N.Bor, M.Born,
V.Vernadskiy, A.Fersman h.t.b. ulli oyshillarg`a ta`n bolg`an.
Fantaziya ha`m erkinlik bir-birinen ajiralmas birlikte. Onin` u`stine, fantaziya alimdi
sub`ektivizmnen de saqlaydi.
Intuitsiyanin` roli de ku`shli. Intuitsiya zatlardin` ob`ektiv baylanislarin da`lillewge su`yenbey-aq
tu`siniw. Intuitsiyasiz do`retiwshilik iskerliktin` boliwi mu`mkin emes. Aqiri, intuitsiya, a`sirese
faktlardi jiynawda, teoriyag`a «o`tiwde», jan`a tu`siniklerdi qa`liplestiriw, go`ne teoriyadan jan`a
teoriyag`a o`tiwde h.t.b. ju`da` za`ru`rli.
Intuitsiya qurg`aq orinda payda bolmaydi. Ol sub`ektten ilimiy iskerlikti, pu`tkil emotsionalliq ha`m
biliw uqibin, buring`i ja`miyetlik ha`m individualliq ta`jiriybeni talap etedi. Basqasha aytqanda,
intuitsiya haqiyqiy qumar, umtilissiz, yoshsiz mu`mkin emes.
Pushkinnin` yosh poeziyadag`i siyaqli geometriyada da kerek degeni ba`lkim usidan.
Ilimiy do`retiwshiliktegi estetikaliq motivtin` alimnin` o`zinin` estetikaliq sezimin qanaatlandiriwg`a
umtiliwinda g`ana emes, al ilimiy izlenistegi na`tiyjede ha`m og`an jetiwdin` usillarinda.
Bekkemlew ushin sorawlar
1.
Estetikaliq sana ha`m ko`rkem sana
2.
Estetikaliq sananin` tu`rleri
A`debiyatlar:
1. Karimov I.A. Wzbekiston buyuk kelajak sari. T.1998.
2. Borev Yu.B. Estetika. M., 1989
3. Djanabaeva G. Estetika ma`seleleri N., 1993
4. Umarov E., Pal A.S. Estetika. T., 1998.
99
Lektsiya 18. Iskusstvonin` ja`miyetlik o`mirdegi orni ha`m roli
Jobasi:
l. Iskusstvonin` ja`miyetlik sananin` formasi sipatinda
2. Iskusstvonin` ta`biyati.
3. Iskusstvo haqiyqatliqti biliwdin` qurali sipatinda.
l. Birinshiden, ja`miyetlik sananin` barliq formalarin ja`miyetlik bolmis belgileydi.
Ekinshiden, ja`miyetlik bolmistin` aniq belgilewshilik rolin ko`rsete otirip, siyasiy ideyalardin`,
iskusstvonin` shekli erkinligin biykarlawg`a bolmaydi. Aqiri, ruwxiy iskerlikke, sonin` ishinde
iskusstvog`a baylanisli arnayi tu`rde joqaridag`ilar ja`miyettin` rawajlaniw liniyasin qalay bolsa solay
qaytalamaydi.
U`shinshiden, ja`miyetlik sananin` o`mirge keri aktiv ta`siyr etetug`inin, sananin` tek o`mirdi
sa`wlelendirip ana qoymaytug`inlig`in, al o`zgertetug`inlig`in na`zerde tutamiz.
2. Iskusstvonin` o`zinsheligi, ta`biyat onin` predmeti, mazmuni ha`m formasi, onin` sotsialliq
ma`nisi arqali ashiladi.
Haqiyqatliqtin` tikkeley ko`rkem shig`armalarda sa`wleleniwi ju`da` ken`: ta`biyat, adamlar,
olardin` bastan keshiriwleri, oylari, qatinaslari, olardin` jasaw o`mirinin` sharayatlari ha`m t.b.
Biraq iskusstvo bizdi qorshap turg`an du`n`yanin` en` baslisin — adamda, onin` ja`miyetlik, jeke
o`mirine, qatnaslarin, tiplik xarakterin, sezim, ha`reketlerin predmet etip aladi.
Iskusstvonin` ha`rbir jeke tu`ri, ha`rbir jeke ko`rkem shig`arma ja`miyettin` belgili ta`replerinin`
kartinasin beredi. Iskusstvo o`mirdi o`z tolig`inda ko`rsetedi. Iskusstvo ilim menen birqatarda
ja`miyetlik sapanin` basqa formalari siyaqli haqiyqatliqti biliwdin` qurali.
Iskusstvo haqiyqatliqtin` ko`p tu`rliliginin` birliginde o`mir su`rip, tu`rlerinin` ba`rine ta`n na`rse
o`mirdi ko`rkem-obrazli formada sa`wlelendiriw bolip tabiladi.
Eger ko`rkem obraz benen ilimiy tu`sinikti salistirsaq, onda olarda uliwmaliqtin` barlig`in ha`m
ayirmashiliqlarin bilemiz.
Sa`wlelendiriw teoriyasina su`yensek, obraz ushin da, ilimiy tu`sinik ushin da uliwmaliq: ob`ektiv
haqiyqatliqtin` sa`wleleniwi.
Obraz da, tu`sinik te haqiyqatliqtin` belgili ta`repin abstraktsiyalaw protsesinde qa`liplesedi.
Basqasha aytqanda obraz ha`m tu`sinik haqiyqatliqtin` aynag`a tu`sirilgen qaytalanbasi emes, Ma`selen,
«tu`n», «gu`z» tu`siniklerin A.Kuindjinnin` «Dnepr u`stindegi tu`n», I.Levitannin` «Altin gu`z»
kartinalari menen salistirayiq. Kartinalar tu`siniklerge qarag`anda ju`da` konkretli, aniq. Biraq bul
konkretlilik absolyut emes, al ol haqiyqatliqtin` belgili bir ta`repin ko`rkem tu`rde saylap aliw menen
baylanisli. Sonday-aq, xudojnik ilimiy oylawdin` eksperimentalliq teoriyaliq logikaliq qurallari menen
paydalanbaydi, al o`mirdin` formasindag`i uliwmaliqti tikkeley konkret-sezimlik, sezimlik qabil etilgen
obrazlarda ko`rsetedi.
Ko`rkem obraz bul uliwmaliq penen jekeliktin` kepseri, bul kepserlengen birlik individualliqta
ko`rinse, ilimiy tu`sinik uliwmaliqtin` formasinda ko`rinedi. Ma`selen, Pechorin, Onegin jaqin
individualliqlar.
Ko`rkem obrazda a`dette bahaliq (bahalaw) elementi ko`rinedi. Ma`selen, belgili bir shig`armani
oqip otirip, iskusstvo sheberinin` qaysi ta`repte, kim ta`repinde ekenligin sezemiz. Bahalaw
emotsiyamizdi qozg`aydi. Ma`selen, unamsiz obrazlar jek ko`riwshilikti boldirsa, Atabek, Mamanbiy,
o`unnazar aqsaqal obrazlari ju`regimizdi quwanishqa bo`leydi.
Ko`rkem obraz ko`rkem tiplendiriw protsessinde jasaladi. Realistlik iskusstvodag`i ko`rkem
obrazdin` sub`ektivligi ob`ektivlikke bag`indiriladi. Ko`rkem obrazdi qabillawda adamnin` ko`rkem-
obrazli oylawg`a uqiplilig`inin` aktiv ko`rinisi talap etiledi. Sonin` menen birge iskusstvo shig`armasi
adamnin` estetikaliq talabin qanaatlandiriwi tiyis. Iskusstvonin` ha`rqiyli tu`rdegi bir-birinen mazminli
ha`m formasi, ideyalardi beriw xarakteri, haqiyqatliqti obrazli sa`wlelendiriw boyinsha ayrilip turadi.
Iskusstvonin` tu`rlerinin` ayrmashilig`i absolyut emes. Degen menen estetika iskusstvonin`
rawajlaniwinin` uliwma zakonlarin izertlew menen birge iskusstvonin` jeke tu`rlerinin` ideyaliq-
Dostları ilə paylaş: |