Filosofiya kk



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə18/51
tarix16.11.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#10455
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   51

 
36 
ol  belgili  sotsialliq  sharayitlarda  a`melge  asadi.  Sonday-aq  ekologiyaliq  problemalardin`  globalliq 
xarakterin  esapqa  ala  otirip,  onin`  qa`wpinin`  o`tkirligin  moyinlawimiz  kerek.  Nege  degende  bul 
qa`uipti  boldirmawdin`  bir  qiyinshilig`i  sonda,  adamlar  o`zinin`  ta`biyat  penen  praktikaliq  o`z-ara 
qatnasinda  ko`p  jag`dayda  jeke,  sheklengen  ma`plerin  basshiliqqa  aladi.  Na`tiyjede  ta`biyat  ha`r  tu`rli 
regionlardin`,  xaliqlardin`  qarsilasliq  platsdarmina  ha`m  aynalip  ketedi.  Al,  xaqiyqatina  kelsek,  bul 
qa`wip sonshelli ku`shli, endi oni tutas birlik bolip toqtatpasa bolmaydi.  
 Bunnan  basqa  o`mirdin`  ta`biyiy  sharayitlarin  basqariwda  tek  resurslardi  tutiniwdi  ta`rtipke 
saliwdin`  shegarasinda  sheklew  naduris.  Ken`  ma`niste  bul  adam  ushin  jaqsi  o`mirlik  ortani  quriwdi 
an`latadi.  Onin`  sotsialliq  ha`m  ta`biyatliq  parametrleri  onin`  rawajlaniwi  ushin  maksimum 
mumkinshiliklerdi  ta`miynleydi.  Bug`an  sa`ykes  ekologiyaliq  rawajlaniw  tu`sinigi  adamnin`  ma`pine 
ilayiq qorshag`an ortaliq rotsionalliq qa`liplesiw protsessi bolip tabiladi.  
1.  Ha`r  qashan  adam  o`zinin`  praktiksinda  anaw  ya  minaw  ob`ekttin`  tiri  ya  tiri  emes  qubilis 
ekenligi  menen  qizig`adi.  Aqiri,  bul  bizin`  sirtqi  du`n`yani  qabillawimizdag`i  fundamentalliqqa  iye 
ajiratiw liniyalarinan esaplanadi.  
Alg`ashqi  adamlar  ushin  animizm,  demek  adam  ha`m  tas  ha`m  tiri,  olar  janlarinan  ayirilg`ansha 
o`mir su`redi degen tu`sinik hu`kim suredi.  
 Biologiyanin`  filosofiyaliq  du`n`yag`a  ko`z-qarasliq  a`hmiyeti  sonda,  tiri  o`zinde  dialektikaliq 
rawajlaniwdin` nizamliqlarinin` ha`m minezlemelerinin` barliq baylig`in o`z boyina ja`mlegen.  
Dialektikaliq rawajlaniw jeke biologiyaliq tu`r ushin ha`m belgili territoriyag`a jaylasqan biri-biri 
menen baylanisqan ha`m o`z-ara ha`rekettegi tu`rlerdin` jiyindisi -biotsenoz ushin ha`m ha`tteki biosfera 
ushin  ha`m  tiyisli.  Bul  uliwmaliqlar  menen  birge  olardin`  ha`rbiri  spetsifikaliq  o`zgesheliklerge  ha`m 
iye. Aytayiq, tsikillik rawajlaniw (tuwiliw, o`siw, rawajlaniw, o`liw) jeke organizm da`rejesinde bar, al 
bul vid, biosfera da`rejesinde joq.  
Biologiyaliq organizmlerdin` rawajlaniwi nizamli, ta`rtipke tu`sken protsesstin` u`lgisi. Sonliqtan 
erte  da`wirlerden  baslap  organizmnin`  rawajlaniwi  basqada  protsesste  model`  bola  aladi.  Ma`selen, 
kosmogoniyaliq  miflerde  du`n`yanin`  payda  boliwi,  rawajlaniw  fazalari  tuwrali  aytiladi.  Bul  model` 
a`yyemgi grek oyshillarinin` naturfilosofiyaliq ko`z-qaraslarinda ha`m bar.  
Tirishilik  haqqinda  ha`zirgi  ko`z-qarasqa  kelsek,  Ku`n  sistemasinin`  Jerden  basqa  birde-bir 
planetasinda tirishilik joq.  
Tiri ha`m tiri emes ta`biyatti ajiratiwda o`mirdin` kelip shig`iw ma`selesi menen soqlig`isiw.  
Ha`zirgi  ilimiy  ko`z-qaraslar  boyinsha  tirishilik  jer  betinde  payda  bolg`anina  3,  8  milliard  jilday 
bolg`an. Son`, 2 milliard jil keyin fotosintezge uqipli birinshi kletkalar payda boladi. Demek, ximiyaliq 
reaktsiya  ushin  ku`nnin`  jaqtisin  paydalaniwg`a  uqipli  boliw  ha`m  bul  protsesste  kislorodtin`  bo`linip 
shig`iwi  boladi.  Bul  jer  atmosferasinin`  ximiyaliq  sostavin  o`zgertiwge  mu`mkinshilik  berip, 
tirishiliktin`  planetada  tez  tarqaliwina  jag`day  jasaydi.  So`ytip  tutas  sistema-biosfera  payda  boladi. 
Na`tiyjede  tirishiliktin`  o`zi  oni  jer  betinde  saqlap  turg`an  faktorg`a  aynaldi.  Bul  dialektikaliq 
rawajlaniwdin` bas nizamliqlarinin` biri. Materiyanin` ha`reketinin` joqarg`i formasina iye zakonliq tek 
g`ana biologiyaliq emes, al ximiyaliq evolyutsiyani da aniqlaydi.  
Belgili, organikaliq sistema tutasliq sipatinda o`zinin` alg`i sha`rtlerine iye ha`m onin` rawajlaniwi 
tutasliq  bag`darinda  ja`miyettin`  barliq  elementlerin  bag`indiriw  yamasa  onnan  ele  jetpey  turg`an 
organlardi bag`indiriw menen baylanisli.  
Tap  usi  siyaqli  tirishilik  ha`m  bizin`  planetamizdin`  u`stinde  payda  bolip  ha`m  tarqalip,  jan`a 
tutasliqti  sho`lkemlestirgen  ku`shke  biosferag`a  aylanip,  ondag`i  protsesslerdi  belgileydi.  Bizin` 
planetamizdin`  belgili  stadiyasi  ha`m  evolyutsiyasi  sipatinda  g`ana  emes,  al  pu`tkil  kosmos  a`leminde 
o`z ishine alg`an o`mir tuwrali ko`z-qaras XX -a`sirdin` basinda qa`liplesti. Oris kosmizmi ideyasi (K. E 
Tsiolkovskiy, A. L. Chijevskiy h. b) V. I. Vernadskiyge ta`sir etti. V. I. Vernadskiy tirishilikti planetaliq 
ha`m  kosmosliq  ta`rtiptegi  faktor  sipatinda  qarap,  tirishilikti  saqlaw  boyinsha  adamnin`  juwapkerligin 
tastiyiqladi.  
Biosfera  xaqqinda  ko`z-qaras  tirishilikti  waqittag`i  ha`m  ken`isliktegi  tinimsiz  ag`is  sipatinda 
qarawdi talap etedi. Onda zat, energiya ha`m informatsiya o`zgeriste boladi. (zat-veshestvo bul tinishliq 
massasina iye atomlar, molekulalar ha`m onnan shig`ip quralg`an) diskretli birlik.  
Zat  energiyanin`  ha`m  informatsiyanin`  zapasin  ha`rbir  organizm  qorshag`an  ortadan  aladi. 
Organizm bul resurslardi qayta islep shig`aradi, sapasi jaqtan joqari ta`rtipke tu`siredi.  


 
37 
Organizmge onin` ishki du`zilisi ko`z-qarasinan qarasaq ha`m qarama-qarsiliqti ko`riw mu`mkin. 
Bir  ta`repten  ha`mme  organizmlerge  ta`n  uliwma  nizamlar,  du`zilis  ha`m  ha`rbir  organizm  og`an 
xarakterli  genlerdin`  jiynag`i  boyinsha  unikal  da`rejede.  Demek  genler  arqali  qadag`alanatug`in 
bioximiyaliq  protsesslerdin`  spetsifikasi  ha`m  organizmnin`  genetikaliq  programmasinin`  onin`  o`mir 
su`riw sharayiti menen o`z-ara ta`siri menen belgilenetug`in du`zilis belgileri, iskerligi h. t. b boyinsha 
ayirilip turadi.  
Ha`rbir individualliq tirishilik tamamlanadi. Tirishilik ko`p g`ana variatsiyalardi payda etedi. Bul 
variatsiyalardin`  tiykarg`i  da`regi  genler  men`geriliwi  a)  gen,  b)  mutatsiya  (baslisi)  -  genlerdin` 
o`zgerisi.  
Ko`p  g`ana  mutatsiyalar  ziyanli.  Degen  menen  mutatsiya  tiykarinan  o`mir  su`riwge  qa`liplesken 
jan`a tu`rler jasaydi.  
Bekkemlew ushin  sorawlar 
1. Bolmis  degenimiz ne 
2. Substantsiya  tu`sinigi neni an`latadi 
3. Bolmistin`  qanday  tu`rlerin bilesiz 
4. Materiya  degnimiz ne 
5. Janli  ha`m  jansiz  ta`biyat degenimiz ne 
6. Ekologiyaliq krizis  qalay payda boldi 
7. Antropologiya ilimi neni u`yretedi 
A`debiyatlar: 
1. Karimov I.A. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., «O`zbekiston», 1992 
2. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «Wzbekiston», 1999 
3. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-»Fidokor»gaz.2000 yil, 8 
iyun. 
4. Falsafa kursining ayrim masalalari (T.Sharipov tahriri ostida). - «Farg`ona», 1994. 
5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999 
6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005. 
7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.   
Lekyiya 7. Filosofiyada  metod  ma`selesi. Filosofiyanin`  tiykarg`i nizam ha`m  
kategoriyalari. 
Jobasi: 
 
1.Filosofiyada  metod ma`selesi: dialektika,  metafizika,  dogmanizm 
2.Ta`biyat  ha`m  ja`miyet  nizamlari.  Filosofiyaliq  nizamlar  ha`m  olardin`  o`zine  ta`n 
o`zgeshelikleri 
3.Filosofiya  kategoriyalarinin`  ma`nisi ha`m o`zgeshelikleri 
 
Filosofiya  du`n`yani  tutasliq,  onin`  u`stine  mudami  o`zgeristegi  ha`m  rawajlaniwdag`i  tutasliq 
sipatinda  teoriyaliq  jaqtan  sa`wlelendiriwge  umtiladi.  Bul  problemanin`  sheshiliwi  a`sirlerge  sozildi. 
Onin`  o`z  ishinde  ayriqsha  ta`liymat--dialektika  qa`liplesti.  Dialektikanin`  ja`rdeminde  oyshillar 
du`n`yadag`i  g`alaba  baylanislardin`  ta`biyatin  ha`m  rawajlaniwdin`  uliwma  nizamlarinin`  ta`biyatin 
tu`siniwge umtildi. Filosofiyaliq ma`niste dialektika degen ne? Onin` ma`nisi nede? Ha`mme filosoflar 
dialektikler me? Dialektikada al`ternativalar bar ma? Bul sorawlardi biraz ken`irek qarap ko`reyik.  
Dialektika  greksheden  awdarmasinda  «gu`rrin`lesiw  o`neri»,  «tartis,  aytisiw  o`neri»  degendi 
an`latadi.  A`yyemgi  grek  ma`deniyatinda  dialog  ju`rgiziw  ma`deniyati  ju`da`  bahalandi.  Al  bul  u`lken 
tayarliqti ha`m sheberlikti talap etti. Ha`r tu`rli ko`z-qaraslardi soqlig`istirip biliw, o`zinin` pikirlerinin` 
durislig`in  da`liyllew  Sokrat  penen  Platonda  ju`da`  aniq  ko`rindi.  Olar  dialogti  shinliqtin`,  demek 
jan`anin`  payda  boliwi  ushin  ja`rdem  beretug`in  qubilis  sipatinda  tu`sindirdi.  Jan`a  tartistin` 
baslamasinda  bolmag`an,  biraq  dodalaw  protsessinde  payda  bolg`an.  Bunday  podxodti  evristika  dep 
ataydi. Greksheden awdarmasinda evristika ashiliwdi an`latadi.  5. s. 49).  
Aristotel`  filosofiyasinda  dialektika  -  da`liyillew  usili.  Basqalardan  aling`an,  biraq  haqiyqatlig`i 
belgisiz  juwmaqlardan  kelip  shig`adi.  Dialektikaliq  ko`z-qaraslar  Aristotel`de  onin`  materiya  menen 
formanin`  ara-qatnasin,  mu`mkinlik  penen  haqiyqatliqtin`  ara-qatnasin  analizlewde,  olardin`  bir-


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   51




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə