36
ol belgili sotsialliq sharayitlarda a`melge asadi. Sonday-aq ekologiyaliq problemalardin` globalliq
xarakterin esapqa ala otirip, onin` qa`wpinin` o`tkirligin moyinlawimiz kerek. Nege degende bul
qa`uipti boldirmawdin` bir qiyinshilig`i sonda, adamlar o`zinin` ta`biyat penen praktikaliq o`z-ara
qatnasinda ko`p jag`dayda jeke, sheklengen ma`plerin basshiliqqa aladi. Na`tiyjede ta`biyat ha`r tu`rli
regionlardin`, xaliqlardin` qarsilasliq platsdarmina ha`m aynalip ketedi. Al, xaqiyqatina kelsek, bul
qa`wip sonshelli ku`shli, endi oni tutas birlik bolip toqtatpasa bolmaydi.
Bunnan basqa o`mirdin` ta`biyiy sharayitlarin basqariwda tek resurslardi tutiniwdi ta`rtipke
saliwdin` shegarasinda sheklew naduris. Ken` ma`niste bul adam ushin jaqsi o`mirlik ortani quriwdi
an`latadi. Onin` sotsialliq ha`m ta`biyatliq parametrleri onin` rawajlaniwi ushin maksimum
mumkinshiliklerdi ta`miynleydi. Bug`an sa`ykes ekologiyaliq rawajlaniw tu`sinigi adamnin` ma`pine
ilayiq qorshag`an ortaliq rotsionalliq qa`liplesiw protsessi bolip tabiladi.
1. Ha`r qashan adam o`zinin` praktiksinda anaw ya minaw ob`ekttin` tiri ya tiri emes qubilis
ekenligi menen qizig`adi. Aqiri, bul bizin` sirtqi du`n`yani qabillawimizdag`i fundamentalliqqa iye
ajiratiw liniyalarinan esaplanadi.
Alg`ashqi adamlar ushin animizm, demek adam ha`m tas ha`m tiri, olar janlarinan ayirilg`ansha
o`mir su`redi degen tu`sinik hu`kim suredi.
Biologiyanin` filosofiyaliq du`n`yag`a ko`z-qarasliq a`hmiyeti sonda, tiri o`zinde dialektikaliq
rawajlaniwdin` nizamliqlarinin` ha`m minezlemelerinin` barliq baylig`in o`z boyina ja`mlegen.
Dialektikaliq rawajlaniw jeke biologiyaliq tu`r ushin ha`m belgili territoriyag`a jaylasqan biri-biri
menen baylanisqan ha`m o`z-ara ha`rekettegi tu`rlerdin` jiyindisi -biotsenoz ushin ha`m ha`tteki biosfera
ushin ha`m tiyisli. Bul uliwmaliqlar menen birge olardin` ha`rbiri spetsifikaliq o`zgesheliklerge ha`m
iye. Aytayiq, tsikillik rawajlaniw (tuwiliw, o`siw, rawajlaniw, o`liw) jeke organizm da`rejesinde bar, al
bul vid, biosfera da`rejesinde joq.
Biologiyaliq organizmlerdin` rawajlaniwi nizamli, ta`rtipke tu`sken protsesstin` u`lgisi. Sonliqtan
erte da`wirlerden baslap organizmnin` rawajlaniwi basqada protsesste model` bola aladi. Ma`selen,
kosmogoniyaliq miflerde du`n`yanin` payda boliwi, rawajlaniw fazalari tuwrali aytiladi. Bul model`
a`yyemgi grek oyshillarinin` naturfilosofiyaliq ko`z-qaraslarinda ha`m bar.
Tirishilik haqqinda ha`zirgi ko`z-qarasqa kelsek, Ku`n sistemasinin` Jerden basqa birde-bir
planetasinda tirishilik joq.
Tiri ha`m tiri emes ta`biyatti ajiratiwda o`mirdin` kelip shig`iw ma`selesi menen soqlig`isiw.
Ha`zirgi ilimiy ko`z-qaraslar boyinsha tirishilik jer betinde payda bolg`anina 3, 8 milliard jilday
bolg`an. Son`, 2 milliard jil keyin fotosintezge uqipli birinshi kletkalar payda boladi. Demek, ximiyaliq
reaktsiya ushin ku`nnin` jaqtisin paydalaniwg`a uqipli boliw ha`m bul protsesste kislorodtin` bo`linip
shig`iwi boladi. Bul jer atmosferasinin` ximiyaliq sostavin o`zgertiwge mu`mkinshilik berip,
tirishiliktin` planetada tez tarqaliwina jag`day jasaydi. So`ytip tutas sistema-biosfera payda boladi.
Na`tiyjede tirishiliktin` o`zi oni jer betinde saqlap turg`an faktorg`a aynaldi. Bul dialektikaliq
rawajlaniwdin` bas nizamliqlarinin` biri. Materiyanin` ha`reketinin` joqarg`i formasina iye zakonliq tek
g`ana biologiyaliq emes, al ximiyaliq evolyutsiyani da aniqlaydi.
Belgili, organikaliq sistema tutasliq sipatinda o`zinin` alg`i sha`rtlerine iye ha`m onin` rawajlaniwi
tutasliq bag`darinda ja`miyettin` barliq elementlerin bag`indiriw yamasa onnan ele jetpey turg`an
organlardi bag`indiriw menen baylanisli.
Tap usi siyaqli tirishilik ha`m bizin` planetamizdin` u`stinde payda bolip ha`m tarqalip, jan`a
tutasliqti sho`lkemlestirgen ku`shke biosferag`a aylanip, ondag`i protsesslerdi belgileydi. Bizin`
planetamizdin` belgili stadiyasi ha`m evolyutsiyasi sipatinda g`ana emes, al pu`tkil kosmos a`leminde
o`z ishine alg`an o`mir tuwrali ko`z-qaras XX -a`sirdin` basinda qa`liplesti. Oris kosmizmi ideyasi (K. E
Tsiolkovskiy, A. L. Chijevskiy h. b) V. I. Vernadskiyge ta`sir etti. V. I. Vernadskiy tirishilikti planetaliq
ha`m kosmosliq ta`rtiptegi faktor sipatinda qarap, tirishilikti saqlaw boyinsha adamnin` juwapkerligin
tastiyiqladi.
Biosfera xaqqinda ko`z-qaras tirishilikti waqittag`i ha`m ken`isliktegi tinimsiz ag`is sipatinda
qarawdi talap etedi. Onda zat, energiya ha`m informatsiya o`zgeriste boladi. (zat-veshestvo bul tinishliq
massasina iye atomlar, molekulalar ha`m onnan shig`ip quralg`an) diskretli birlik.
Zat energiyanin` ha`m informatsiyanin` zapasin ha`rbir organizm qorshag`an ortadan aladi.
Organizm bul resurslardi qayta islep shig`aradi, sapasi jaqtan joqari ta`rtipke tu`siredi.
37
Organizmge onin` ishki du`zilisi ko`z-qarasinan qarasaq ha`m qarama-qarsiliqti ko`riw mu`mkin.
Bir ta`repten ha`mme organizmlerge ta`n uliwma nizamlar, du`zilis ha`m ha`rbir organizm og`an
xarakterli genlerdin` jiynag`i boyinsha unikal da`rejede. Demek genler arqali qadag`alanatug`in
bioximiyaliq protsesslerdin` spetsifikasi ha`m organizmnin` genetikaliq programmasinin` onin` o`mir
su`riw sharayiti menen o`z-ara ta`siri menen belgilenetug`in du`zilis belgileri, iskerligi h. t. b boyinsha
ayirilip turadi.
Ha`rbir individualliq tirishilik tamamlanadi. Tirishilik ko`p g`ana variatsiyalardi payda etedi. Bul
variatsiyalardin` tiykarg`i da`regi genler men`geriliwi a) gen, b) mutatsiya (baslisi) - genlerdin`
o`zgerisi.
Ko`p g`ana mutatsiyalar ziyanli. Degen menen mutatsiya tiykarinan o`mir su`riwge qa`liplesken
jan`a tu`rler jasaydi.
Bekkemlew ushin sorawlar
1. Bolmis degenimiz ne
2. Substantsiya tu`sinigi neni an`latadi
3. Bolmistin` qanday tu`rlerin bilesiz
4. Materiya degnimiz ne
5. Janli ha`m jansiz ta`biyat degenimiz ne
6. Ekologiyaliq krizis qalay payda boldi
7. Antropologiya ilimi neni u`yretedi
A`debiyatlar:
1. Karimov I.A. Wzbekistonning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., «O`zbekiston», 1992
2. Karimov I.A. Wzbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «Wzbekiston», 1999
3. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-»Fidokor»gaz.2000 yil, 8
iyun.
4. Falsafa kursining ayrim masalalari (T.Sharipov tahriri ostida). - «Farg`ona», 1994.
5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999
6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005.
7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.
Lekyiya 7. Filosofiyada metod ma`selesi. Filosofiyanin` tiykarg`i nizam ha`m
kategoriyalari.
Jobasi:
1.Filosofiyada metod ma`selesi: dialektika, metafizika, dogmanizm
2.Ta`biyat ha`m ja`miyet nizamlari. Filosofiyaliq nizamlar ha`m olardin` o`zine ta`n
o`zgeshelikleri
3.Filosofiya kategoriyalarinin` ma`nisi ha`m o`zgeshelikleri
Filosofiya du`n`yani tutasliq, onin` u`stine mudami o`zgeristegi ha`m rawajlaniwdag`i tutasliq
sipatinda teoriyaliq jaqtan sa`wlelendiriwge umtiladi. Bul problemanin` sheshiliwi a`sirlerge sozildi.
Onin` o`z ishinde ayriqsha ta`liymat--dialektika qa`liplesti. Dialektikanin` ja`rdeminde oyshillar
du`n`yadag`i g`alaba baylanislardin` ta`biyatin ha`m rawajlaniwdin` uliwma nizamlarinin` ta`biyatin
tu`siniwge umtildi. Filosofiyaliq ma`niste dialektika degen ne? Onin` ma`nisi nede? Ha`mme filosoflar
dialektikler me? Dialektikada al`ternativalar bar ma? Bul sorawlardi biraz ken`irek qarap ko`reyik.
Dialektika greksheden awdarmasinda «gu`rrin`lesiw o`neri», «tartis, aytisiw o`neri» degendi
an`latadi. A`yyemgi grek ma`deniyatinda dialog ju`rgiziw ma`deniyati ju`da` bahalandi. Al bul u`lken
tayarliqti ha`m sheberlikti talap etti. Ha`r tu`rli ko`z-qaraslardi soqlig`istirip biliw, o`zinin` pikirlerinin`
durislig`in da`liyllew Sokrat penen Platonda ju`da` aniq ko`rindi. Olar dialogti shinliqtin`, demek
jan`anin` payda boliwi ushin ja`rdem beretug`in qubilis sipatinda tu`sindirdi. Jan`a tartistin`
baslamasinda bolmag`an, biraq dodalaw protsessinde payda bolg`an. Bunday podxodti evristika dep
ataydi. Greksheden awdarmasinda evristika ashiliwdi an`latadi. 5. s. 49).
Aristotel` filosofiyasinda dialektika - da`liyillew usili. Basqalardan aling`an, biraq haqiyqatlig`i
belgisiz juwmaqlardan kelip shig`adi. Dialektikaliq ko`z-qaraslar Aristotel`de onin` materiya menen
formanin` ara-qatnasin, mu`mkinlik penen haqiyqatliqtin` ara-qatnasin analizlewde, olardin` bir-
Dostları ilə paylaş: |