Filosofiya kk

 
38 
birewine  o`tiwine  baylanisi  bar.  Ha`rbir  zat  basqag`a  aynaliwi  mu`mkin,  mramor  statuyag`a,  ag`ash 
stolg`a aynaliwi h. t. b mu`mkin.  
Dialektikaliq ideyalar orta a`sirlik  filosofiyanin` shegarasinda, a`sirese Jaqin ha`m Orta Shig`ista 
filosofiya  teologiyanin`  xizmetkerine  aynalg`an  Batis  Evropag`a  qarag`anda  ha`m  rawajlaniwg`a  iye 
boldi.     
Jan`a  da`wir  tusinda  dialektikaliq  ideyalardi  Dekart,  Spinoza,  Leybnits  ha`m  basqalarda  ko`riw 
mu`mkin.  Degen  menen,  tutaslay  alg`anda  XVII-XVIII  a`sirler  filosofiyasinin`  oylaw  usilin 
metofizikaliq dep minezlese boladi.   Dialektikanin` 
ku`shli 
rawajlaniwi 
nemets 
klassikaliq 
filosofiyasinin` ramkasinda, en` aldi menen Gegel`din` filosofiyasinda ku`shli rawajlaniwg`a iye boldi.  
  Sinergetika  turaqsizliq  tu`sinigi  ha`m  xaos-ta`rtipsizlik  kategoriyasin  filosofiyaliq  jaqtan  analiz 
etedi.  Ha`r  qanday  eski  strukturag`a  o`ter  eken,  da`slep  turaqsizliq,  xaos  ju`z  beredi,  krizis  ha`wij 
tochkasina jetedi. Bull tochkadag`i halatti o`zgertiwde a`piwayi tosinliq ha`m ayriqsha a`hmiyetke iye. 
Sinergetika  rawajlaniwdag`i  miuro  ha`m  makro  protsesstin`  o`z-ara  mu`na`sibetin  boldiradi.  Ma`selen 
geybir alimlardin` pikirinshe, mikrosotsialliq ha`dislerde xaos ta`rtipsizlik, turaqsizliq ju`da` unamli orin 
tutsa,  mikrosotsialliq  ha`diyselerde  buziywshiliq  waziypasin  atqaradi.  Sonin`  ushin  ma`mleket  ta`rtip-
nizam u`stinligin talap qilsa, erkin bazar ta`rtipsizlik, nirqtin` erkinlesiwin talap etedi.
  
                           
Katigoriya ha`m nizam tu`sinikleri 
Filosofiyaliq  oylaw  qubilislardin`,  protsesslerdin`  qanday  da  bir  jeke  tu`rlerine  emes,  pu`tkil 
bolmisqa  ta`n  g`alaba  belgileridi,  qatnaslardi  ashadi.  Bull  bilimler  adamzat  oylawinin`  universalliq 
formalarinda-kategoriyalarinda  ko`rinis  tabadi.  Bolmistin`  universalliq  baylanislari  olardin`  quramli, 
iyiliwshilik,  qarama-qarsiliqli  dinamikasinda  ug`iniliwi,  tu`siniliwi,  uliwmalastiriwin  o`z  ishine 
alatug`in  filosofiyaliq  tu`sinikler  dialektikanin`  kategoriyalarinda  ko`rinis  tabadi.      Bolmistin` 
universalliq  baylanislari  lardin`  quramali,  iyiliwshilik,  qarama-qarsiliqli  dinamikasinda  ug`iniliwi, 
tu`siniliwi,  uliwmalastiriwin  o`z  ishine  alatug`in  filosofiyaliq  tu`sinikler  dialektikanin`  kategoriyalari 
toparin  quraydi.  A`lbette  bull  kategoriyalar  barliq  adamzit  praktikasinin`  tariyxiy  na`tiyjesi  ha`m 
juwmag`i, adamzat biliwinin` tariyxiy rawajlaniwinin` en` uliwma abstraktsiyasi.  
Dialektikaliq  kategoriyalar  menen  konkret  ilimlerdin`  kategoriyalarinin`  arasindag`i  qatnasiqta 
ja`ne  bir  ayirmashiliq  bar.  Filosofiyaliq  kateoriyalardin`  abstraktlig`i,  uliwmalig`i,  og`ada  jlqari 
da`rejede bolg`anliqtan olar konkret ilimlerinin` tikkeley metodi bola almaydi.  
Dialektikanin` negizgi nizamlari 
San o`zgerislerinin` tiykarg`i sapa o`zgerislerine o`tiw nizami 
   
A`yyemgi  grek  filosoflari  aq  waqtinda  itibarg`a  alina  bermeytug`in  mayda  o`zgerislkr  toplanip-
toplanip,  adam  ju`da`  sezerlik  o`zgerislerge  alip  keletug`inlig`ina  diqqat  awdarg`an  edi.  Aytayiq, 
u`yilgen  qumnin`  sezilmestey  da`rejede  azaya  beriwi  qumdi  birotala  joq  etse,  adamnin`  basindag`i 
shishtin` bildirmey tu`siwi oni taqir bas etedi. Bull jerde bir haldan ekinshisine o`tiw elespesiz, ko`riner-
ko`rinbes jag`dayg`a iye. Basqa jag`daylarda bull shegara ju`da` aniq ko`rinis tabadi. 
Bunday  misallardi  ko`plep  keltiriw  mu`mkin.  Sport  ha`m  ka`siplik  boyinsha  sheberlik  ya 
bilimlilik,  danishpanliq  ta  aqirinlap  toplanip,  waqittin`  o`tiwi  menen  ju`da`  sezilerlik  da`rejege  o`tedi. 
Alkogol`di, narkotikti tosin bir reet qollaniw ha`m qa`wipli - alkogolizmge, narkomaniyag`a alip keliwi 
mu`mkin. Sonday aq o`ndiristin` qorshag`an ortag`a ko`p g`ana ziyanli ta`siyr mudami tojobasip turadi. 
Hazarsiz  dozadan  baslanip,  hawanin`,  suw  saqlag`ishlardin`,  ha`wizdin`  pataslaniwi  waqittin`  o`tiwi 
menen  apatshiliq  da`rejege  jetedi.  Denenin`  belgili  teiperaturag`a  deyin  jiliwi  ya  suwiwiolardin` 
agregatliq halatin o`zgertedi.  
Gegel` bunday o`zgerislerde g`alaba san o`zgerislerinio` sapa o`zgerislerine o`tiwi dep atalatug`in 
g`alaba nizamliliqti ko`rdi.  
Sapa ha`m qa`siyetler 
Du`n`ya ko`p to`rli. Ol adamnin` aldinda bir tu`r predmetlerdin` emes, al ha`r tu`rli qa`siyetke iye 
ko`p  tu`rli  predmetler,  qubilislar,  protsesslerden  turadi.  Ha`r  bir  predmet  bir  emes,  al  bir  neshe 
qa`siyetlerge iye. Sonin` ushin da bir emes, birneshe ha`r tu`rli minezlemelerden turadi.  
Qa`siyetler  tiykarg`i  ha`m  tiykarg`i  emes  boladi.  Aytayiq,  iskerlik  ko`z-qarasinan  adamnin` 
ko`zinin`  qara  ya  ko`k  boliwi,  boyi,  kiyiminin`  stili  a`hmiyetke  iye  emes.  Onin`  qanday  qa`nige, 
professionalizminin` da`rejesinin` to`men ya joqari boliwi ju`da` a`hmiyetli.  

---

 
39 
Anaw  ya minaw sebeplerge baylanisli tiykarg`i qa`siyetlerin jag`altqan predmentler jan`a halatqa 
a`ytewir kire bermeydi, basqa predmetler brlip ketedi. Ma`selen, avariyag`a tu`sken samolyot samalyot 
boliwdan qaladi, metall siniqlarina aynaladi.  
Spetsifikaliq  ha`m  spetsifikaliq  emes  qa`siyetler  ha`m  boladi.
 
Atom  salmag`inin`  belgili 
a`hmiyeti  ma`lim  ximiyaliq  element  ushin  spetsifikaliqqa  iye,  al  uliwma  salmaq  tartilis  maydaninda 
turg`an  qa`legen  materialliq  denelerdin`  uliwma  xarakteristikasi.  Ma`lim  qubilisqa  tiyisli  spketsifikaliq 
qa`siyetler  onin`  ushin  xarakterli  bolip  belgiler  yamasa  simptomlar  dep  ataladi.  Olar  anaw  ya  minaw 
predmeti  bunday  belgilerge  iye  emes  basqalarinin`  arasinan  tabiwg`a  mu`mkinshilik  beredi.  Iske, 
sonday-aq  og`an
 
bilimlerdi  praktikada  tekseriw,  olardin`  tojobasiwi  adamlardin`  ko`pshiliginin`  ku`sh 
g`ayratin  ja`mlew  ha`m  kiredi.  Sapa  tu`sinigi  predmetlerdin`  u`lken  ha`m  kishi  toparlarinin` 
spetsifikatsiyasin, o`zgesheligin an`latadi. Sapa ta`biyat penen ja`miyet, tiri ha`m tiri emes, qatti deneler, 
suyiqliq ha`m gaz, o`simlik ha`m haywanlar du`n`yasi h.t.b. arasindag`i sapaliq shegaralardi aniqlawg`a 
mu`mkinshilik  beredi.  Sapali  shegaralardin`  ornatiliwi  minerallardi,  o`simliklerdi,  haywanlardi, 
texnikaliq  du`zilislerdi,  qa`siyetlerdi,  millet  ha`m  xaliqlardi  klassifikatsiyalawdin`  tiykarinda  jatadi. 
Sonin`  menen  birge  du`n`yanin`  sapali  ko`p  tu`rliligi  toqtap  qalg`an  qubilis  emes.  Ol  ha`r  qashan 
ha`reketshen`.  Qubilislar  menen  predmetlerdin`  sapali  xarakteristikasi  ne  menen  belgilenediW  Bul 
sorawg`a juwap beriw ushin sapa tu`sinigi menen baylanistiriw za`ru`r.  
SAPA  HA`M  SAN.  Sapa  predmettin`  (qubilislardin`,  predmettin`)  sonday  belgisi,  ol  oni  og`an 
ha`m  onin`  menen  bir  tiples  predmetler  klasina  tiyisli  qa`siyetlerdin`  jiyindisina  iye  sipatinda  boladi. 
Sapaliq  belgilikti  jog`altiwdan  predmet  o`zi  menen  o`zi  boliwdan  qaladi,  onin`  predmetlerdin`  basqa 
klaslarina tiyisli jan`a belgilerge iye boladi. Ma`selen, erigen ruda shlakqa, metallg`a aynaladi, o`spirim 
eseyip,  jas  jigitke,  jas  jigit  kisige,  kisi  waqittin`  o`tiwi  menen  g`arrig`a  aynaladi,  poselok  ulg`ayip 
qalag`a aynaladi h.t.b.  
Sapa kategoriyasi birinshi ma`rtebe Aristotel` ta`repinen analizlendi. Ol fizikaliq du`n`yag`a sapali 
qatnasti  tiykarladi  (kvalitativizm).  Orta  a`sirlik  sxolastikanin`  wa`killeri  «jasirin»  sapa  problemasi 
menen  shug`illandi.  Olarg`a  siltewler  menen  predmetlerdin`,  zatlardin`  ha`r  qiyli  qa`siyetleri  menen 
tu`sindirildi  (da`ri  emleydi,  sebebi  onda  emlew  uqibi  h.  t.  b  bar).  XVII-XVIII  a`sirlerdegi  filosof-
materialistler  bul  problemag`a  «birinshi»  ha`m  «ekinshi»  sapalar  tuwrali  oy-pikirler  menen  baylanisli 
qatnas  jasadi.  Biraq  a`sirler  boyi  du`n`yag`a  basqasha  ko`z-qaras,  sanliq  qatnas  qa`liplesti  ha`m  onda 
sapaliq  ko`p  tu`rlilik  o`shirilip  qaraldi.  Sanliq  belgilerdin`  ashiliwi  u`lken  a`hmiyetke  iye  boldi. 
Ma`selenin`  bul  ta`repine  ko`birek  pifagorshilar  diqqat  bo`ledi,  olar  tiykarinan  sandi-bolmistin`  tiykari 
sipatinda ta`liymatti islep shiqti.  
San  -  qubilislar,  predmetlerdin`,  protsesslerdin`  olarg`a  ta`n  qa`siyetlerinin`  rawajlaniw  ha`m 
intensivligi boyinsha mug`darg`a ha`m sanlarda ko`rinis tabatug`in xarakteristikasi.  
Pifagorshilardin` ha`m basqa da o`zine deyingilerdin` oylarin uliwmalastira otirip, Aristotel` sandi 
bilay tu`sindirdi: «san degenimiz - sostav bo`leklerge bo`liniwi, olardin` ha`r biri olar ekew me ya ko`p 
pe,  ta`biyati  boyinsha  birew  ha`m  belgili  bir  na`rse.  Qa`legen  san  eger  esaplansa  ko`p,  al  ol  o`lshense 
mug`dar».  (Aristotel`.  Soch.  v  n`-t.  M.  ,  1974.  T.  str.  164).  Bul  filosofiyaliq  pikirlewdin`  a`detten 
tisqarilig`ina qaramastan (pikir bunnan 2, 5 min` jil burin aytilg`an), onin` ma`nisin tu`siniw qiyin emes: 
sanliq ta`repine zatlardin` o`lshewge ha`m matematikaliq sa`wlelendiriwge ta`n ta`repleri kiredi.  
 Sanliq  ha`m  sapaliq  o`zgerislerdin`  baylanislarinin`  konkret  formalari  ko`p  g`ana 
ta`biyattaniwliq-ilimiy  nizamlarda  ko`rinis  tabadi.  D.I.Mendeleevtin`  ximiyaliq  elementlerinin` 
periodliq  nizami  usinday.  Biraq  san  o`zgerislerinin`  sapa  o`zgerislerine  o`tiw  nizami  konkret-ilimiy 
nizamlardan  ayrilip  turadi.  Ol  sheksiz  uliwma,  filosofiyaliq  xarakterge  iye  ha`m  du`n`yag`a  ko`z-
qarasliq  funktsiyani  atqaradi,  en`  aldi  menen  uzaq  hu`kim  su`rgen  du`n`yag`a  sanliq  mexanistlik ko`z-
qarasti buzadi.  
Gegel`  o`zgerislerdin`  azayiwi  ha`m  ulg`ayiwi  tuwrali  sheklengen  tu`sinikti  sing`a  ala  otirip,  oni 
«jaman sheksizlik penen» salistirdi ha`m oni bir tu`rli, monotonli, sanliq o`zgerislerde shek joq qubilis 
sipatinda  qaradi  1+1+1+1.  Bul  «jaman  sheksizlikke»  «haqiyqiy  sheksizlikti»-  sapali  shegaralardin` 
o`tiwi menen, jan`a payda boliwlar menen baylanisli azayiw ha`m ko`beyiwge qarsi qoydi.  
Sanliq  o`zgerislerdin`  sapali  o`zgerislerge  o`tiw  nizami  du`n`yani  qiyin,  ko`p  sapali,  o`z  ishine 
elementar  bo`leklerdi,  atomlardi,  molekulalardi,  kristallardi,  taw  parodalarin,  planetalardi,  planetalar 
sistemasin,  galaktikalardi,  metagalaktikalardi  alatug`in  du`n`yani  tu`siniwge  bag`darlaydi.  Olardin` 

---