Filosofiya kk

 
40 
barlig`i  bir-birinen  tek  razmeri,  massasi  ha`m  basqa  da  sanliq  xarakteristikalari  arqali  g`ana  ayrilip 
turadi,  ol  ha`r  tu`rli  sapali  birliklerden  tu`rli,  bolmistin`  spetsifikaliq,  ko`p  tu`rli  tu`rlerin  an`latadi. 
Basqasha  aytqanda,  nizam  du`n`yanin`  ko`p  sapalilig`in  zatlardin`  ha`r  tu`rli  sanliq  xarakteristikasi 
menen ajiralmas baylanista qaraydi.  
Qarama - qarsiliqlardin` birligi ha`m gu`resi nizami 
Qarsiliqlar ob`ektiv ha`m g`alaba xarakterge iye.  
Aytayiq,  ob`ektiv  du`n`yanin`  qa`legen 
materialliq  birligi,  ha`r  bir  protsesi  yamasa  qubilisi  rawajlaniwdag`i  qarama-qarsi  ta`rep  ha`m 
tendentsiyalardin` o`z-ara ta`sirinen, qarsiliqlardin` payda boliw, qa`liplesiw ha`m sheshiliwinen turadi.  
Ha`rekettin`  o`zi  qarama-qarsi  ta`replerden  -  u`zliklilik  ha`m  u`zliksizlikten  turadi.  Ha`rekettegi 
dene bir waqitta bir orinda turadi ha`m turmaydi. Bul qarama-qarsiliqtin` mudami payda boliwi ha`m bir 
waqitta sheshiliwi ha`reket boladi.  
Ta`biyat  penen  ja`miyettin`  qarama-qarsiliqli  xarakteri  ilim  ha`m  praktikanin`  mag`liwmatlari 
menen  tastiyqlanadi.  Ha`zirgi  fizika,  ma`selen,  barliq  mikroob`ektlerdin`  tolqin  ta`rizli  ha`m 
korpuskulyar qa`siyetlerge iye ekenligin aytadi.  
Ja`miyettin` tiykarin ha`m og`an xarakterli ishki qarsiliqlar, birinshi gezekte o`ndiriwshi ku`shler 
menen o`ndiris qatnaslarinin` arasindag`i qarama-qarsiliq quraydi.  
Adamzat  biliwi  ha`m  qarama-qarsiliqli.  Aqiri,  biliw  protsesi  mudami  oylawdin`  ob`ektke 
jaqinlasiwi  ha`m  ta`biyatti  adamnin`  oyinda  sa`wlelendiriw  «o`li»,  abstrakt  jag`dayda  emes,  al 
ha`rekettin`  ma`n`gi  protsesinde,  qarama-qarsiliqlardin`  payda  boliwinda  ha`m  olardin`  sheshiliwinde 
boladi.  
Solay  etip,  qarsiliqlar  rawajlaniwdin`  tiykarin  quraydi,  olar  ob`ektivlikke  iye,  ta`biyat  ha`m 
ja`miyet, pu`tkil bizdi qorshag`an du`n`ya menen ajiralmas birlikte.  
Dialektikaliq  qarsiliqlar  qarsiliq,  qarama-qarsiliq,  ayirmashiliq,  konflikt,  birdeylik  h.t.b. 
kategoriyalari arqali ashiladi.  
Qarsiliq  ha`m  qarama-qarsiliqti  ten`  ma`nisli  tu`sinikler  sipatinda  tu`siniw  bar.  Shininda  da, 
ma`lim  qubilis  qarsiliqli  yamasa  ol  qarama-qarsiliqlardin`  birliginen  turadi  dew  bir  so`z  esabi.  Degen 
menen qarsiliqti qarama-qarsiliqlardin` arasindag`i qatnas sipatinda qaraw durisiraq boladi.  
  Protsessler  ha`m  qubilislar  rawajlaniwdin`  qarama-qarsi  ta`replerdin`  ya  tendentsiyalarinan 
turatug`in  qarsiliq  sipatinda  boladi.  Solay  etip,  «qarama-qarsiliq»  tu`sinigi  («protivopolojnost`») 
qarama-qarsiliqtin`  ha`r  bir  ta`repin  an`latiwg`a,  al  «qarsiliq»  -  usi  ta`replerdin`  o`z-ara  qatnaslarin, 
qarama-qarsiliqlardin` o`z-ara qatnaslarin an`latiwg`a baylanisli qollaniladi.  
Ayirmashiliq  -  qarsiliqtin`  ko`rinisinin`  bir  formasi.  Aytayiq,  tutiniw  ha`m  almasiw  quninin`, 
qunnin` turaqli ha`m ekvivalentli formalari. Sonday-aq tovar tutiniw quni ha`m qun sipatinda eki tu`rli 
jasawg`a iye.  Biraq bul  eki tu`rli birdey  emes jasaw ayirmashiliqqa o`sip shiqsa, ayirmashiliq qarama-
qarsiliqqa ha`m qarsiliqqa o`sip shig`adi.  
«Ayirmashiliq»  tu`sinigi  bir  waqitta  predmetlerdin`  bir-birinen  ayirmashilig`in,  ekinshi  bir 
momentte dialektikaliq qarsiliqtin` formasin yamasa qarsiliqtin` rawajlaniwindag`i basqishti an`latadi.  
«Qarsiliq»  tu`sinigi  menen  «konflikt»  tu`sinigin  shatastiriwg`a  bolmaydi.  Qarsiliq  predmettin` 
yamasa  qubilistin`  rawajlaniwinin`  pu`tkil  barisinda  o`mir  su`rse,  konflikt  qarsiliqtin`  belgili  momenti 
g`ana  bola  aladi.  Konflikt  qarsiliqtin`  joqari  o`tkirlikke  o`tiwi,  usinin`  sebebinen  bul  halatti  jan`asi 
menen o`zgertiw za`ru`rliligi payda bolg`anda iske qosiladi.  
«Sa`ykessizlik»  ha`m  «qarsiliq»  tu`sinikleri  ha`m  bir  emes.  Buni  o`ndiriwshi  ku`shler  ha`m 
o`ndiris qatnaslari arasindag`i qatnaslari misalinda tu`sindiriw mu`mkin.  
Dialektikaliq  qarsiliq  qarama-qarsi  ta`replerdin`,  tendentsiyalardin`  birligi,  olardin`  o`z-ara 
belgileniwi menen xarakterlenedi.  
Ha`r bir oblastqa ta`n qarsiliqlardin` o`zine ta`n hal boliw formalari bar. Ta`biyattag`i qarsiliqlar, 
a`dette  stixiyali,  o`z-o`zinen  payda  bolip,  rawajlanip,  son`  o`zlerine  ta`n  nizamliqlar  tiykarinda  hal 
qilinadi.  
Ishki  ha`m  sirtqi,  tiykarg`i  ha`m  tiykarg`i  emes,  antogonistlik  ha`m  antogonistlik  emes 
qarsiliqlardi  bir-birinen  ayiriw  za`ru`rli.  Biraq  olar  ortasinda  birotala  shegara  joq.  Realliqta  bir-birine 
o`tip otiradi. 
  
Biykarlawdi biykarlaw nizami 

---

 
41 
Rawajlaniw  protsessi  biykarlawdi  biykarlaw  joli  menen  ha`m  a`melge  asadi.  Bul  boyinsha 
biykarlaw tu`sinigin aniqlap aliw za`ru`r.  
Bolmistin`  ha`mme  oblastlarinda  mudami  go`ne  o`miri  tamam  bolip  atirg`an  na`rse  ha`m 
ha`diyselerdin` ha`m jan`a na`rse, ha`diyselerdin` payda boliw protsessi bolip turadi. Bundag`i eskinin` 
jan`a  menen  almasiwi  biykarlaw  dep  ataladi.  «Biykarlaw»  atamasin  filosofiyag`a  Gegel`  kirgizgen. 
Biykarlaw dialektikada ku`ndelikli sanada islenetug`in tu`sinikten pariq qiladi.  
Biykarlawdi  dialektikaliq  tu`siniw  jan`anin`  eski  menen  qarapayim  almasiwi  bolmastan,  ba`lki 
jan`a eskinin` jag`dayinda payda bolip, ondag`i du`ziw tamanlardan paydalanip, qarar tabiwdi ta`n aliw 
«Ishki  biykarlaw»  rawajlaniwdin`  ha`reketlendiriwshi  ku`shi  dep  Gegel`  biykarg`a  aytqan  emes. 
Dialektikaliq  biykarlaw  bir  waqitta  «joq»  dew  menen  «awa»  dep,  yag`niy  biykarlaw  menen  birge 
tastiyiqlawdi ha`m o`z ishine aladi. Ol ha`mme na`rseni pu`tinley biykarlawshi nigilistlik ko`z qarastan 
aytilip,  bir  payitta  bolatug`in  buziliw  menen  jaraliwdi,  qullasi  na`rse  ha`m  ha`diyselerdin`  jog`aliwi 
ha`m  payda  boliwin  baylanistirip  ilgeri  rawajlaniw  halatin  sa`wlelendiredi.  Bul  dialektikaliq 
biykarlawdin` belgili bir ta`repin sho`lkemlestiredi.  
Dialetikaliq  biykarlawdin`  eki  ta`repi  bar:  birinshisi,  eskinin`  ornina  jan`anin`  keliwi  ta`biyiy-
tarixiy protsess bolg`anlig`i ushin rawajlaniwdin` haqiyqiy sha`rti esaplansa, ekinshisi, ol jan`anin` eski 
menen baylanisli ekenligin ko`rsetedi.  
Biykarlawdi  biykarlawdin`  ma`nisi  sonnan  ibarat,  a`lemdegi  ha`mme  na`rse  ha`m  ha`diyseler 
mudami  rawajlaniwda  bolip,  bir  halattan  ekinshi  halatqa  o`tip  otiradi  ha`m  aqibetinde  rawajlaniwdin` 
u`ziliksiz ekenligi kelip shig`adi. Ha`r bir payda bolg`an na`rse ya ha`diyse o`zine deyin payda bolg`an 
sapa  ha`m  mug`dardin`  biykar  etiliwinin`  na`tiyjesi,  sonin`  menen  birge  bunin`  o`zi  ha`m  waqittin` 
o`tiwi  menen  biykarlanadi.  Demek,  ha`r  bir  na`rse  ha`m  ha`diysenin`  o`zgeriwi  ha`m  rawajlaniwi 
ha`rqashan  eki  ha`m  onnan  ko`birek  biykar  etiwler  menen  a`melge  asadi.  Bunda  bir  biykarlaw  na`rse 
ha`m ha`diyselerdegi o`zgeriw ha`m rawajlaniwdin` bir momentin esapqa alsa, «biykarlawdi biykarlaw» 
atamasi olardin` shinjirin, bir neshe da`wirin sa`wlelendiredi.  
 G`a`rezsizlik  uliwma  insaniy  minez-quliq  normalarin  buziw  hallarinan,  beziw,  sotsialliq  a`dalat 
printsiplerin  izbe-izlik  penen  a`melge  asiriw.  Bul  degen  so`z  benen  istin`,  huqiq  penen  waziypanin` 
birligin ta`miyinlew, hadalliq ha`m hu`jdan menen islep, joqari o`nimli miynetti sho`lkemlestiriw, og`an 
haqi to`lewde ten`lestiriwshilik tendentsiyalarina, ku`tiwshilikke keyiplerdi biykarlaw.  
Solay etip, bolmis ha`m biliwge say biykarlaw ha`m biykarlawdi biykarlaw dawam ete beredi. Bul 
protsesste dialektikanin` ha`mme printsipleri a`melge asa beredi.   
Dialektikanin` negizgi kategoriyalari 
Jekelik, ayriqshaliq ha`m uliwmaliq 
Du`n`yanin`  materialliq  birligi  tuwrali  ma`sele  onin`  konkret  ko`rinislerinin`  ko`p  tu`rliligin 
biykarlamaydi.  Materialliq  du`n`ya  ha`r  tu`rli  predmetler,  qubilislar,  protsessler  sipatinda  o`mir  su`rip, 
o`zinin` individualliq, jekelik belgilerine, qa`siyetlerine iye.  
Jeke predmetler menen qubilislardin` waqit penen ken`islikte bir-birinen otnositelli bo`lek boliwi 
ha`m  belgili  o`zinshelikke,  tutasliqqa,  individualliqqa  iye  boliwi  dialektikanin`  jekelik  kategoriyasinda 
sa`wlelenedi.  
Ha`r bir predmet, waqiya ha`r qashan jeke. Biraq jekelik tu`sinigi bir predmet haqqindag`i g`ana 
bilim  emes,  al  ko`p  ha`m  birneshshe  predmetlerden  turatug`in,  o`z  strukturasi,  funktsiyasi,  shig`isi 
jag`inan  tutasliqqa  iyelerin  de  qamtiydi.  Ma`selen,  jekelik  tu`sinigine  Ku`n  sistemasi,  sonday-aq 
Galaktika  kiredi.  Bir  jag`dayda  bizin`  Galaktikag`a  kiretug`in  sistemalardan,  ekinshi  jag`dayda  basqa 
galaktikalardan  bo`lek.  Biraq  predmetler  menen  qubilislardin`  bir-birinen  bo`lekligi  ha`r  qashan 
otnositelli,  sebebi  olar  bir-biri  menen  uliwma  ta`rep,  qa`siyet  ha`m  belgilerge  iye.  Bul  uliwma 
qa`siyetler,  belgiler  ob`ektivlikke  iye,  olardin`  kelip  shig`iwinin`  uliwma  da`regi  bar,  funktsiyalarinda 
uliwmaliq  bar.  Uliwmaliq  olardin`  adamzattin`  talaplarin  qanaatlandiriwinda  ha`m  tarixiy  rawajlaniw 
protsesindegi bir roli menen de aniqlanadi.  
 Du`n`yani biliw jekelikten g`alabaliqqa qaray boladi. Aytayiq, bul protsessti energiyanin` aynaliw 
ha`m  saqlaniw  nizaminin`  ashiliw  tariyxi  menen  baylanistirsaq,  ja`miyetlik  o`ndiristin`  birinshi 
basqishlarinda adamlar otti isqilaw arqali aladi. Bul jeke ha`reketler bolg`an sa`ykes pikirde -»isqilaw - 
jillinin`  da`regi»  degen  pikirde  ko`rinis  tapti.  Ilimnin`,  praktikanin`  uzaq  rawajlaniwinin`  barisinda 
adamlar qa`legen mexanikaliq ha`reket isqilawdin` ja`rdeminde issiliqqa aynaliw mu`mkinshiligine iye 

---