Filosofiya kk

 
75 
 
Juwmaqlastirip  aytqanda,  bizin`  moralliq  o`mirimiz,  barliq  moralliq  ta`jiriybemiz,  moralliq 
iskerligimiz a`ne usi u`sh negiz tiykarinda a`melge asadi.  
 
Biraqta aldaw, jalg`an, ju`zekilik ha`m totalitar moralliq zulim hu`kimranliq qilg`an da`wirlerde 
yaki  ma`mleketlerde  moralliq  sezim,  moralliq  an`law,  moralliq  qatnasiqlar  qabil  etilgen  kodeksler, 
o`lshemler ko`pshilik jag`daylarda tuwri kelmeydi. Ra`smiy moralliq nizam qag`iydalar menen haqiyqiy 
moralliq  intiliwler  arasinda  ma`naviy  jarliq  payda  boladi.  Tilde  bul  nizam  qag`iydalar  ko`klerge 
ko`terilgeni  menen,  jasirin  halinda  og`an  qarsiliq  hu`kim  su`rdi.  Na`tiyjede  ja`miyet  ushin  bul  ha`lat 
jaman  aqibetlerdin`  kelip  shig`iwina  yag`niy  moralliq  so`z  benen  moralliq  iskerliktin`  dara-dara 
rawajlaniwina  imkaniyat  jaratti.  Buni  biz  sovetler  da`wirindegi  «kommunizm  quriwshisinin`  moralliq 
kodeksi»  menen,  usi  kodeksti  turmisqa  engiziwge  uriniwshi  toparlardin`,  «usi  kodeks  tiykarinda  jasap 
atirmiz» degen adamlardin` paraxorlig`in, da`mego`yshi, jalg`anshilig`inda ko`remiz. 
Itibar  bergen  bolsan`iz  biz  usi  jerge  shekem  moraldi  uliwma  insaniyat  ushin  uliwmaliqqa  iye 
ha`diyse sipatinda analizlep keldik. Duris moral uliwmainsaniy ha`diyse, tiykarg`i moralliq qadriyatlar, 
moralliq  tu`sinikler,  moralliq  norma  ha`m  o`lshemler  barliq  milletler  ushin  birdey  ma`nide  an`latiladi. 
Sebebi,  muhabbat,  mehir  yaki  jawizliq,  saqiyliq  ha`m  siqimarliq,  jaqsiliq  ha`m  jamanliq,  hu`jdan, 
insanparvarliq, adamiyliq, baxit, tuwriliq siyaqli pa`ziyletler uliwmainsaniy ha`diyseler bolip tabiladi.  
Sonin`  menen  birge,  moralda,  uliwmainsaniyliqtan  basqada,  territoriyaliq  ha`m  milliylik 
o`zgeshelikleri de bar. Territoriyaliq ha`m milliylik o`zgeshelikleri moraldin` salistirmali tu`rde kishirek 
ko`lemge iye bolg`an ko`rinislerde-minez qulq, a`dep ha`m etikete da`rha`l ko`zge taslanadi. Ma`selen, 
musilmanlarda da`sturxan do`gereginde bas kiyimsiz otiriw biya`deplik dep esaplanadi, bunin` gigenik 
ta`repleri de esapqa aling`an. Al Evropa ellerinde bunin` kerisi. 
Evropa  ha`m  shig`is  elleri  a`debinde  ja`nede  u`lken  bir  parq  bar,  bul  ha`zirgi  da`wirde  evropada 
huquqtin`  moraldan,  al  shig`ista  moraldin`  huquqtan  u`stin  turiwi  bolip  tabiladi.  Batis  jaslari,  balag`at 
jasina  jetkennen  keyin,  ata-anasina  ten`  huquqli  puqaralar  sipatinda  qatnas  jasaydi,  o`zinin`  pikirin 
tuwridan-tuwri, atasi yaki anasinin` ju`zine tik qarap turip bayan etedi ha`m buni insan huquqlari, shaxs 
erkinligi  dep  tu`sinedi.  Shig`ista  ata-anag`a  tik  qarap  so`ylew,  ashiqtan-ashiq  ata-anag`a  qarsi  shig`iw 
moralliq  qag`iydalardin`  ayaq  asti  etiliwi  dep  tu`siniledi.  O`zinin`  pikiri  duris  bolsa  oni  ata-anasinin` 
ju`zine tik qaramay a`stelik penen bayan etiwdi azali so`ylemewdi maqul ko`redi. 
Duris  shig`is  etiketi,  moralliq  nizam  qag`iydalari  da`stu`riylikke  tiykarlang`an,  ayirim  zamanago`y 
talqinda kemshilikli ta`replerin de an`law qiyin emes. Biraqta sog`an qaramastan, olarda insaniyliq ha`m 
mehir  aqibet  tuyg`ilari  ele  de  bekkem  tamirg`a  iye.  Batista  bunday  paziyletlerdi  bu`gingi  ku`nde 
ushiratiw  g`ayri  ta`biy  halg`a  aynalip  barmaqta.  Sol  sebepli  ha`zirgi  da`wirde  batistin`  huquqiyliq 
printsiplerin  shig`istin`  moralliq  printsipleri  menen  uyg`inlastiriw  zamanago`y  ja`miyet  rawajlaniwina 
a`hmiyetli rol` oynaydi. 

---

 
76 
Bekkemlew ushin sorawlar 
 1. Moraldin` kelip shig`iwi haqqinda eki tu`rli pikirdin` mazmuni ha`m a`hmiyeti? 
 2. Iqtiyar erkinligi degenimiz ne? 
 3. Moralliq tan`law nelerge tiykarlanadi? 
 4. Da`slepki moralliq nizam qag`iydalar qanday moralliq talaplardi o`z ishine aladi? 
 5. Moralliq rawajlaniw degen tu`sinik bar ma? 
 6. Moral du`zilisi qanday elementlerden turadi? 
 7. Moraldin` uliwmainsaniy, territoriyaliq ha`m milliy o`zgeshelikleri nelerde ko`rinedi? 
 
A`debiyatlar 
1. Qurani karim. T., «Chwlpon», 1992. 
2. Maxtumquli. Tanlangan asrlar. T., «Uzadabiynashr», 1958 
3. Sher A. Sharq falsafasi va ekzistentsiyachilik. «Sog`lom avlod uchun» jurnali, 1999 yil 1- son 
4. Slovar` po etike. M., Politizdat, 1989. 
5. Shopengauer A. Svoboda voli i nravstvennost`.M., «Respublika», 1992 
6. Yaspers K. Filosofskaya vera.//.Yaspers. Smisl i naznachenie istorii. M., Politizdat, 1991. 
7. Axloqshunostlik (maruzalar matni) . Toshkent, 2000 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
77 
Lektsiya 13. Etikanin` tiykarg`i kategoriyalari. 
 
Jobasi: 
       1.Etika kategoriyalari. 
       2. Moralliq printsipler ha`m normalar. 
 
Ulli  anglichan  filosofi  Jon  Lokk,  tu`sinik  da`slep  sezimlerde  qa`liplesken  dep  juwmaq  shig`aradi. 
«Ta`biyat  nizamlari  tuwrali  ta`jiriybeler»  miynetinde  bilay  dep  jazadi:  «Eger  sezimlerden  aqilg`a 
predmetler ko`rinsi jetkerip berilmese, ol jag`dayda bilim ushin hesh qanday material berilmegen bolar 
edi  ha`m  aqil  rawajlaniwinda  jetpeslik  ju`zege  kelgen  bolar  edi.  Aqildi  ideallastiriw,  sezimlerdi  ekishi 
da`rejeli tiykar sipatinda analizlew, Lokk ha`m sog`an uqsag`an ayirim ag`artiwshilar pikirlerin esapqa 
almasliq  keyingi  da`wirlerde,  ayiriqsha  ku`sheyip  ketti.  XIX-a`sirdin`  ekishi  yariminan  baslap,  batis 
ag`artiwshilari  bul  joldin`  ko`p  jag`daylar  ushin  natuwri  ekenligin  an`lay  basladi.  XX-  a`sirde,  batista 
«ju`rek  ha`m  aqil»,  «sezimler  ha`m  sana»  ma`selesinde  birinshilikti  aqil  ha`m  sanag`a  beredi.  Sol 
sebepli  moralliq  ko`z  qarastan  muhabbat  haqqinda  so`z  bolg`anda,  oni  sezim,  dep  ja`ne  onin`  u`stine, 
ta`riyplew  qiyin  bolg`an  tuyg`i  dep  ataydi  ha`m  oni  qanday  da  bir  tu`sinik  formasinda  alip  qarawg`a 
ju`reksinbeydi. Durisina kelgende muhabbat moralliq sezim ha`m etikanin` tiykarg`i kategoriyasi bolip 
tabiladi. 
Muhabbat  bas  kategoriya    sipatinda  derlik  barliq  tu`sinik  ha`m  printsiplerde  o`z  u`lesine  iye. 
Jaqsiliqti  da,  watanparvarliqti  da,  insanparvarliqti  da  muhabbatsiz  ko`z  aldimizg`a  keltire  almaymiz. 
Muhabbat  bul-insandi  sirqi  ha`m  trantsendentral`  a`lem  menen  baylanistiriwshi,  oni  jalg`izxliqtan  alip 
shig`iwshi  ku`sh.  muhabbattin`  ob`ekti  go`zzalliq.  Ol-Alla  ta`lama,  Watanba,  tuwilg`an  jer  me-
muhabbat iyesine onnan go`zzal na`rse joq. Bir ob`ektti su`ygen insan basqa ob`ektlerdi de su`ymesligi 
mu`mkin emes. Ma`selen  jerge bolg`an muhabbat, Watang`a, insaniyatqa bolg`an muhabbatti inkar ete 
almaydi,  kerisinshe  oni  a`dewir  bayitadi.  Insan  o`zi  o`zgege  aylana  alg`anda,  o`zgeni  o`zine  aylandira 
alg`anda  haqiyqiy  muhabbat  iyesine  aylana  aladi.  Mine  usi  ob`ekt  penen  sub`ekt  arasindag`i 
ayirmashiliqtin` jog`aliwi en` ulli, en` ulli la`zzet bolip tabiladi. 
Muhabbat  ta,  etikadag`i  ko`pshilik  kategoriyalar  siyaqli  jupliq  xarakterge  iye,  onin`  qarama-qarsi 
ko`rinisi jerkenish. Bul tu`sinik g`a`zepten tu`pkilikli pariq qiladi. Ol g`a`zepke uqsap, o`z ob`ektin joq 
etiwge  talaplanbaydi,  onnan  ju`z  buriwg`a  ha`reket  etedi.  Ko`rinisinen  jerkenish  insanda  jag`imsiz 
sezimler  oyatqani  menen,  ol  tiykarinan  insan  ushin  illet  emes,  moralliq  pa`ziylet  sipatinda  insannin` 
hu`jdanli eknliginen derek beredi. 
Jerkenishten  basqa  ja`nede  qizg`anish  tu`sinigi  bar,  ol-sotsialliq  ha`diyse  emes,  ko`pshilik 
jag`daylarda tek g`ana jinisiy muhabbat penen baylanisli ha`diyse. 
Kategoriyalar  arasindag`i  ja`ne  bir  jupliq-miyribanliq  ha`m  jawizliq,  miyribanliq  etikadag`i  en` 
tiykarg`i kategoriyalardan biri. Ol insan iskerliginin` mazmunin an`latadi-«Jaqsi oy, jaqsi so`z, jaqsi is» 
u`shligi «Avesto»dan baslap, barliq muxaddes kitaplarda jetekshi orinlardi iyelewi de sonnan. 
Miyribanliq ha`m jawizliqtin` ja`ne bir o`zine ta`n o`zgesheligi sonnan ibarat, bul jupliq kategoriya 
insan  iskeligin  bahalaw  qa`siyetine  de  iye.  Oni  Adam  balasinin`  ullilig`i  ha`m  pa`sligin  o`lsheytug`in 
ta`rezige  uqsatiw  mu`mkin.  Insannin`  ka`milligi,  ja`miyettin`  ha`r  ta`repleme  jetiskenligi  usi  o`lshem 
menen  o`lshenedi.  Ma`selen,  Stalinnin`  jawiz  insan,  buring`i  sovetlik  du`zim  ja`miyeti  bolsa  «jawizliq 
saltanati» degen at penen atalip kelgenligi hesh kimge sir emes. 
Miyirbanliq  ha`m  jawizliq  haqqinda  so`z  etkenimzde,  bul  jaqsiliq  ha`m  jamanliq  kategoriyalarif 
mene birdey yag`niy bular o`z-ara sinonim tu`sinikler emespe degen soraw tuwiladi. 
Bular  arasinda  a`dewir  pariq  bar,  sebebi  miyribanliq  joqarida  aytip  o`tkenimizdey  sotsialliq 
xarakterge iye tu`sinik al jaqsiliq onday emes. Ol tek g`ana insannin` a`debine, minez qulqina baylanisli 
ha`diyse.  Onda  ma`rtlik,  ashiqkewillik,  hadalliq  siyaqli  moralliq  o`lshemler  qa`liplesedi.  Biraq  ol 
qahramanliq, erlik, watanparvarliq siqli printsipler da`rejesine ko`terile almaydi. 
Bul  eki  jupliqtin`  ja`ne  bir  ayirmashilig`i  sonnan  ibarat,  miyribanliq  hesh  waqitta  jawizliqqa 
aylanbaydi, ha`r qanday zamanda, ha`r qanday sharayatta da jawizliq jawizliq bolip qala beredi. Jaqsiliq 
ha`m jamanliq bunday  emes: qandayda bir ob`ektke qiling`an jaqsiliq basqa ha`r bir ob`ekt ushin  yaki 
jaqsiliq qilg`an sub`ekt ushin jamanliqqa aylaniwi mu`mkin. Bug`an xaliq erteklerinen misallar keltirsek 
boladi. 

---