Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
68 Bul u`lkenin` a`yyemgi tsivilizatsiyanin` oshag`i boliwi, ma`mleketliktin` teren` da`stu`rlerine iye boliwi qolayli klimatliq sha`rayatlar menen, sonday-aq geostrategiyaliq jag`daylar menen - u`lkenin` Aziya kontinentinin` orayinda, Shig`is penen Batistin` kesilisiw jollarinda turiwi menen baylanisli. Bul qolayli jag`daylar bolg`anliqtan ha`m tariyxtin` pu`tkil barisinda bul u`lke basip aliwlardin` ob`ektine aynaldi. Axemenidlerdin` tusindag`i perslerdin` topilisi, Aleksandr Makedonskiydin` basip kiriwi, VII- a`sirde arablardin`, XII- a`sirde mong`ollardin` h.t.b. basip kiriwleri bug`an misal boladi. Orayliq Aziya Timurdin` tusinda qu`diretli oraylasqan ma`mlekettin` tiykari boldi. Og`an Iran, Zakavkaz`e, Arqa Indiya kirdi. XVII-XVIII a`sirlerde u`sh xanliq - Xiywa, Buxara ha`m Qoqand xanliqlari qa`liplesti ha`m olar XIX-a`sirdin` son`g`i shereginde Rossiya imperiyasina qosildi, onin` koloniyasina aynaldi. Sovetler Soyuzi tusinda milliy ma`mleketlik bo`liniw tusinda Orayliq Aziya xaliq ha`m milletlerinin` atina iye - O`zbek, Ta`jik, Tu`rkmen, Qazaq, Qirg`iz SSRlari, Qaraqalpaqstan ASSRi qurildi. Biraq shin ma`nisinde ja`riyalang`an suverenitet, o`zinshelik jalg`an tu`s aldi. Ekonomika oblastinda neokolonialliq siyasatta bir ta`repleme shiyki zatliq bag`darlaniw boldi. Sonin` menen birge O`zbekstan qu`diretli ekonmikaliq potentsialg`a iye, mineralliq-shiyki zatliq resurslardin` unikal` zapasina iye. Qimbat bahali ha`m siyrek metallar - altin, gu`mis, uran h.t.b. iye. Paxtani o`ndiriw boyinsha du`n`yada besinshi, eksportlaw boyinsha ekinshi oring`a iye. Nawqan jipegin, qarako`l teri, paliz ha`m miyweni jetistiriw boyinsha ha`m orni girewli. Qu`diret industrialliq potentsialg`a, qurilis bazasina iye h.t.b. O`zbekstan turizm industriyasi ushin ha`m mu`mkinshiliklerge ha`m iye. Respublikada transporttin`, kommunikatsiyanin` ha`mme tu`rleri rawajlang`an. Sonin` menen birge O`zbekstannin` ten`izge tikkeley shig`iw mu`mkinshiligi joq. Respublikada miynet resurslari menen ta`miyinleniwdin` da`rejesin alsaq, bul jerde Orayliq Aziya miynet resurslarinin` r0 protsenti jaylasqan. Respublikanin` ilimiy ha`m intellektualliq potentsiali joqari. Solay etip, O`zbekstannin` sotsialliq orientatsiyalang`an jan`a du`zimge o`tiwi, demokratiyaliq ma`mleketke iye boliwinin` o`zegi Prezident I. A. Karimov ko`rsetken bes printsipte belgilengen. 1. Ekonomikanin` ideologiyaliq dogmalardin` azat boliwi. 2. Ma`mleket - bas reformator. 3. Ja`miyettin` barliq sferalarinda nizamnin` u`stinligi. 4. Ku`shli sotsialliq siyasattin` a`melge asiwi. 5.Bazar qatnasiqlarina o`tiwdin` basqishpa-basqishlig`i. (Qaran`iz: Karimov I. A. Nasha tsel` - svobodnaya i protsvetayushaya Rodina. Tashkent. , 1996. s. 39). Milliy ma`mleketlikti bekkemlew, jan`a siyasiy sitemani qa`liplestiriw problemasina kelsek, O`zbekstan demokratiyaliq huqiqiy ma`mleket ha`m puxaraliq ja`miyet quriwg`a tikkeley bag`darlang`an. Belgili tariyxiy praktika ha`m ilimiy oy demokratiyaliq ja`miyettin` tiykarg`i printsiplerin belgilep bergen: oydi bildiriw erkinligi, azshiliqtin` ko`pshilikke bag`iniwi, ha`mme grajdanlardin` ten` huqiqlig`i ma`mleketti ha`m ja`miyetti basqariwda ten` huqiqlar. Bulardan tuwindi printsipler: ma`mlekettin` tiykarg`i organlarinin` saylaniwi, olardin` saylawlar aldinda esap beriwi, ma`mleket organlarina saylaw ma`kemeleri aldinda esap beriwi h.t.b. A`lbette, demokratiya ha`m erkinlik siyaqli praktikada ju`da` fenomenalliq ha`m individualliq xarakterge iye, dinamikali. Ol tsivilizatsiyaliq, regionalliq, milliy ha`m ha`r bir konkret ma`mlekettin`, ha`r bir xaliqtin` konkret-situatsiyaliq o`zgesheliklerine qaray a`melge asiriladi. Jan`a siyasiy sistemani qa`liplestiriwde barliq g`a`rezsiz ellerdegi uliwmaliqlar esapqa alinip qoymastan O`zbekstang`a ta`n o`zgeshelikler, xarakterli belgiler esapqa alinadi. Bul o`zgeshelikler u`sh da`rejege bo`linedi: tsivilizatsiyaliq, regionalliq ha`m milliy. Birinshi da`rejede shig`is tsivilizatsiyasinin`, shig`is ma`deniyatinin`, shig`is mentalitetinin` shig`is demokratiyasina sa`ykes keletug`in o`zgeshelikleri esapqa alinadi. Ma`selen bul O`zbekstanda ha`m saqlang`an: «jan`a formalarg`a o`tiwdegi ten` salmaqliliq, asiqpawshiliq, abaylaw». Demokratiyanin` batisliq u`lgilerin qabillaw (uliwma adamzatliq bahaliqqa iye) grajdanlardin` olardi qabillawdin` pisip jetilisiwine baylanisli boladi Regionalliq o`zgeshelikler - Orayliq aziyaliq ja`miyetke ta`nleri - paterializm, vlastqa hu`rmet, nizamdi tin`law h.t.b. O`zbekstan respublikasinda ku`shli vlast`tin` o`tiw da`wirinde ornawi usi arqali tu`sindiriledi. Ma`selen, ha`kim institutinin` qayta tikleniwi. Bul orinlarda atqariwshi ha`m wa`killik vlast`lardi o`zine birlestiredi. 69 Milliy o`zgeshelikler olar xaliqtin` tariyxi, da`stu`rleri, u`rp-a`detleri menen baylanisli. Ma`selen, o`zbek obshina - maxallesi. O`zin-o`zi basqariwdin` da`stu`riy formasi og`an ma`mleketlik statustin` beriliwi. Obshinaliq maxallelik basqariw o`z territoriyasinda distsiplina ha`m ta`rtipti ta`miyinlep qoymastan turmisliq ha`m xojaliq ma`selelerin sheshedi, az ta`miyinlengenlerge ha`m ko`p balali sem`yalarg`a addreslik sotsialliq qorg`awdi a`melge asiradi. Son`g`isi konkret situatsiyag`a baylanisli, konkretlirek aytqanda, ishki siyasatqa baylanisli jag`daylari boladi. Ma`selen, Ta`jikstan ha`m Awg`anstandag`i konfliktlik situatsiyag`a baylanisli O`zbekstandag`i siyasiy sistema varianti sonday, parlament, qa`liplesken ko`p partiyaliq sistema h.t.b. prezidentlik vertikaldin` barliq siyasiy institutlar u`stinen u`stinligi menen ushlastiriwina iye. (Qaran`iz: Jumaev R. Z. Politcheskaya sistema Respubliki Uzbekistan: stanovlenie i razvitie. T., 1996. s. 124-147). Demokratiyalastiriw protsessi tamam bolg`ani joq, ol qa`liplesiwde sonin` ushin qiyinshiliqlar, kemshilikler boliwi so`zsiz. Aytayiq, konstruktiv loyal` oppozitsiyanin` qa`liplesiwinde massaliq xabar qurallarinin` haqiyqiy "to`rtinshi vlast`qa" aynaliw qiyinshiliqlari bar ekenligin moyinlawimiz kerek. O`tiw da`wirinin` sotsialliq-ekonomikaliq tiykarlari bazar qatnaslarina o`tiw, ekonomikanin` ko`p ukladlilig`i menen ha`m usig`an sa`ykes ja`miyettin` sotsialliq strukturasindag`i o`zgerisler menen baylanisli. O`zbekstannin` bazar ekonomikasina o`tiwi ta`biyiy tariyxiy rawajlaniw jolina (patsha Rossiyasi ta`repinen basip aliw tusinda u`ziliske tu`sti) o`tiw menen baylanisli. O`zbekstan territoriyasinda uzaq waqitlardan baslap Tu`slik penen Arqa arasinda adamlar sawda menen shug`illandi. Milliy ideologiyanin` waziypasi, birinshiden, milliy g`a`rezsizliktin` ma`nisin tiykarlaw ha`m adamlardin` sanasina jetkiziw. Ekinshiden, eldin` g`a`rezsizliginin` siyasat, ekonomika ha`m ruwxiy turmistag`i ma`nisin ha`m mazmunin aniqlaw. :shinshiden, bul protsesste respublika grajdanlarinin` konkret qatnasiw mu`mkinshiliklerin aniqlaw. Sonday-aq milliy g`a`rezsizlik ideologiyasi tiykarinda eldin` jaqin ha`m uzaqtag`i maqset ha`m perspektivalarin aniqlaw. Bunin` ha`mmesi soni ko`rsetedi, g`a`rezsizliktin` milliy ideologiyasi milliy o`zin-o`zi an`lawdin` qayta tikleniwine, tastiyiqlaniwi ha`m rawajlaniwina alip keldi. Milliy o`zin-o`zi an`law- ha`r bir millettin` territoriyaliq birlik, til, xojaliq ju`rgiziw birligi, milliy xarakter h.t.b. tiykarinda qa`liplesetug`in tiykarg`i belgilerinin` biri. Milliy o`zin-o`zi an`law jeke adam ushin onin` ma`lim bir milletke, onin` tariyxina, ma`deniyatina, traditsiyalarina, u`rp-a`detlerine tiyisliligin sanali tu`rde tu`siniwi. Milliy o`zin-o`zi an`law tariyxiy yad, bizin` ata-babalarimiz qaldirg`an ruwxiy bahaliqlardin` qaytadan tikleniwi, milliy bayramlardin`, da`stu`rlerdin` tikleniwi h.t.b. baylanisli. Sonday-aq milliy o`zin-o`zi an`law ha`r bir xaliqtin` ha`zirgi du`n`yadag`i o`z ornin biliwi menen de baylanisli. O`zbek xalqinin` milliy o`zin-o`zi an`lawi uliwma milliy o`zin-o`zi an`law menen ushlasadi. A`lbette, milliy ideologiya ja`miyettin` pu`tkil ruwxiy turmisin qamtiy almaydi. Ideologiya- bul anaw ya minaw partiyanin`, topardin`, ma`mlekettin` ma`plerin, a`sirese siyasiy ma`plerin sa`wlelendiretug`in ideyalardin` sistemasi bolip tabiladi. Mu`mkin, keleshekte bul waziypalar sheshiliwden basqa uliwma milliy ideyalar, ma`selen, materialliq abadanlasiw ideyasi ideologiyanin` elementine aynaladi. Xaliqtin` ruwxiylig`i ken` tu`sinik. Ruwxiyliq o`z ishine u`sh tiykarg`i baslamani- biliwlik, a`dep- ikramliq ha`m estetikaliqti kirgizedi. Bug`an sa`ykes onin` filosofiya, a`dep-ikramliq (onin` ishinde diniy ha`m du`n`yawiy), ko`rkem o`nerlik sferalari bar. (Duxovnost`, xudojestvennoe tvorchestvo, nravstvennost`// Voprosi filosofii. 1996. № 2). Bulardin` ha`mmesi bir-biri menen baylanisqan. Biraq olardin` ju`regi, o`zegi - a`dep-ikramliq. Bul ma`selenin` bir ta`repi. Ekinshi aspekti bolsa ruwxiyliq aqil-oy, erkke iye adam tuwrali. Ruwxiy erkinlik adamdi haywanliq turmistan u`stin etedi. Ruwxiyliq bu`gingi tu`sindiriliwinde joqarg`i ruwxiy bahaliqlardin` birinshiligi sipatinda qabillanadi. Ruwxiyliqtin` tiykarg`i kategoriyalari: Shinliq, Jaqsiliq, Suliwliq. Al, ruwxiysizliq adamda joqarg`i maqset ha`m bahaliqlardin` joq boliwi sipatinda boldi. Ruwxiy bahaliqlar stixiyali payda bolmadi. Ol do`retiwshilik, maqsetke muwapiq, intellektualliq iskerliktin` na`tiyjesi. Tariyxiy jaqtan ruwxiyliq do`retiwshilerdin` e tipi qa`liplesken: biliwshi (oyshil, danishpan), dinshil (svyatoy), xudojnik (shayir, jaziwshi, kompozitor h.t.b.). Ha`r bir ja`miyet ushin Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|