72
5. Falsafa. - T., «Sharq» 1999
6. Falsafa asoslari. Q. Nazarov taxriri asosida. T., 2005.
7. Falsafa. M. A`xmedova taxriri asosida. T., 2006.
w.w.w.NDPI.ru / w.w.w.Pedagog.ru / w.w.w. msu.ru / w.w.w.RSCI.ru
73
Lektsiya 12. Moraldin` kelip shig`iwi ondag`i iqtiyar erkinligi ha`m moraldin` du`zilisi.
Jobasi:
1. Moraldin` kelip shig`iwi.
2. Iqtiyar erkinligi ha`m moralliq tan`law.
3. Da`slepki nizam qag`iydalar ha`m moraldin` qa`liplesiwi.
4. Moraldin` du`zilisi.
A`yyemde planetamizda tirishilik a`dette u`sh a`lemnen ibarat dep qabil etilgen. Bular-nobotot,
haywanat ha`m bashariyat a`lemi; olardin` o`z-ara qatnasiqlari ana za`minimizdegi o`mirdin` tiykari
bolip esaplanadi. Ha`r u`shewinde de payda boliw, rawajlaniw, o`zin qorg`aw, na`sil qaldiriwg`a intiliw
instinktleri berilgen ha`m o`mirdin` bir ku`e emes bir ku`n o`lim menen tamamlaniw qismeti berilgen.
O`simlik tuqimnan payda boladi, rawajlanadi, sing`an shaqalarinin` ornina shire shig`ip, dawalaydi-
qorg`anadi, tuqimin qaldirip bir ku`ni quwraydi. Haywanlar usi joqarida keltirilgen belgilerge qosimsha
seziw organlari ha`m qa`bilietine iye. Insanda bolsa bulardan basqa oylaw, pikirlew ha`m uyat
sezimleri, bir so`z benen aytqanda aqil bar. Oni imam Gazzaliy altinshi sezgi yaki ekinshi ju`rek, ju`rek
ishindegi ju`rek dep atadi.A`ne usi iqtiyar erkinligi, iqtiyar erkinligi bolsa moraldi an`latadi.
Bul pikirdi anig`iraq tu`sindiriw ushin insannin` payda boliw tariyxina na`zer taslaw za`ru`r.
Insannin` payda boliwi en` tartisli mashqalalardan biri bolip tabiladi. Bul boyinsha eki bir-birine
qarama-qarsi eki ko`z-qaras bar. Biri diniy, ekinshisi ilimiy. Diniy ko`z-qaras boyinsha insandi quday
jaratqan. Ilimiy ko`z-qaras bolsa buni biykarlaydi, insandi ta`biyat jaratqan, ol ta`biyattin` bir bo`legi,
degen ideyani alg`a su`redi. Olar arasinda anglichan alimi Ch.Darvinnin` pikirleri a`dewir salmaqli. Ol
ta`biy tu`rlerdin` kelip shig`iwinin` evolyutsion ta`liymatin jaratti. Darvin adam menen adamsiman
maymillardin` jaqinlig`in da`lillewge urindi ha`m adamnin` maymildan payda bolg`an janzat degen
juwmaq shig`ardi. Darvinche ko`z-qaras jaqing`a shekem sotsialistlik lager ma`mleketlerinde birinshi
pozitsiyada turdi. Totalitar sistema kriziske ushirag`annan keyin ja`ne insandi quday jaratti degen pikir
birinshi pozitsiyag`a shig`a basladi. Insandi quday jaratti degen pikirdi ha`zirgi ku`nde de insanlardin`
toqsan payizi qollap quwatlaydi. Biz de usi ko`pshilik ta`reptarimiz. Biraq ta azshiliq maqullag`an pikir
de jasaw huquqina iye ekenligin ta`n alamiz.
Insandag`i iqtiyar erkinligi za`ru`rlik talabi menen aqilana, aqilg`a boysindirilg`an halda
sheklenedi, eger bunday bolmasa bir neshe erkin insanlardin`, toparlardin` qa`lewi tek g`ana
insanlardin` emes pu`tkil du`n`ya ushin pa`leket alip keler edi. Iqtiyar erkinligin bunday sheklew,
aqilg`a boysindiriwdin` tiykarg`i qurali moral bolip tabiladi.
Iqtiyar erkinligi sebepli insan ha`r qa`demde moralliq tanlaw mashqalasina dus keledi. Bul
mashqala insanda juwapkershilik sezimi bar eknliginen derek beredi. Juwapkershilikti, basqalar ha`m
o`z hu`jdani aldinda juwapkershilikti sezbegen insan qa`legen iske qol uriwi mu`mkin-oni o`z
qilmisinin` aqibeti qiziqtirmaydi, ol tek g`ana ma`npa`a`t u`stinligin ta`n aladi. Onday adamdi aqlaqsiz
dep ataydi. Uliwma insan ha`m ja`miyet moral turmisinda tanlawdin` a`hmiyeti biybaha. Ma`selen,
tariyxtan bir waqiyani yadqa tu`sireyik. Bazarda ulli shayir Imomiddin Nasimiydin` g`a`zelin xaliqqa
oqip Bergen bir jigitti ka`pirlikte ayiplap tutqing`a aladi. Jigittin` aldinda eki joldan birin tan`law
mu`mkinshiligi turadi: birinshisi piri Nasimiydi satiw ha`m ta`wbe qilip bendelikten azat boliw, yaki
g`a`zeldi o`zimdiki dep o`limge tik bariw. Ar namisli bul jigit ekinshi joldi tan`laydi. Qazi onin` terisin
silip aliwg`a hu`kim etedi. Alaman tamashago`yler jiynalip qaladi. Usi waqitta Nasimiy kelip qaladi.
Waqiyadan xabar tapqannan keyin onin` aldinda da eki joldin` birin tan`law za`ru`rligi turadi. Birinshi
jol ol o`zinin` Nasimiy ekenligin tanitiw ha`m g`a`zeldi o`zi jazg`anlig`in moyinlap o`limge bas tigiw,
ekinshi jol o`zin hesh kimge tanitpastan bul jerden tezirek ketip sha`kirtinin` o`limi esesinen o`zin
o`limnen aman alip qaliw. Ol birinshi joldi tan`lap o`zin ja`llat qolina tapsirip sha`kirtin o`limnen
qutqarip qaladi. Qazi Nasimiydin` terisin shiliwg`a buyriq beredi. Ja`llad iske kiriskende a`tirapqa qan
shashiray baslaydi, buni ko`rip qazi adamlarg`a eger kimde-kimge ka`pirdin` qani tiyse sol tiygen
mu`she kesip taslaniwi kerek boladi dep qorqitadi.
Qudaydin` ha`miri menen bir tamshi qan kelip qazinin` bir barmag`ina tamadi, alaman qazidan
barmag`in kestiriwin talap etedi. Endi qazinin` aldinda eki joldin birin tan`law turadi, birinshisin o`z
so`zinin` u`stinen shig`ip barmag`in kestiriw, yaki bolmasa masqara bolip o`z ga`pinen tanip so`zinen
qaytip ekinshi joldi tan`law, qazi ekinshi joldi tan`laydi. Nasimiydin` bul qahramanlig`i a`sirlerden
74
a`sirlerge o`tip bu`gingi ku`nge jetip keldi ha`m qanshadan qansha shayirlardi ruwxlandirdi. Ma`selen
Maqtumquli o`zinin` «Sawal-juwap» qosig`inda bilay deydi.
Maqtumquli
Ol nedur, jemediler, toydilarW
Ol nedur, ulli ku`nge qoydilarW
Ol Kim edi tabaninan su`ydilerW
Durdi shayir
Ol diydardur, jemediler toydilar,
Ol namazdur-qiyametke qoydilar
Nasimiydin` tabaninan su`ydiler,
Solay etip usi misalda u`sh tu`rli tanlawdi, u`sh tu`rli juwapkershilikti ha`m iqtiyar erkinliginen u`sh
tu`rli paydalaniwdi ko`rdik. Demek, ha`r bir insannin` bul du`nyada moralliq sinaqtan o`tpewi mwmkin
emes.
Da`slepki moralliq nizam-qag`iydalar a`ne usi tanlawdi a`melge asiriwg`a, ja`ne de anig`iraq
aytqanda, oni an`satiraq a`melge asiriwg`a xizmet qilg`an. En` da`slepki moralliq qag`iyda «o`zin`e
rawa ko`rmegen na`rseni basqag`a da rawa ko`rme» mazmuninda du`n`yag`a kelgen. Onin` ha`zirgi
zamanago`y formasi «pishaqti da`slep o`zin`e ur, awirmasa o`zgege ur», «o`zin`di er bilsen`, basqani
sher bil» siyaqli maqallarda sa`wlelengen.
Barliq muqaddes kitaplarda insandi zorliq penen eziwdin` mu`mkin emesligi aytiladi. Bunnan
derlik XXX a`sir burin tarqala baslag`an zardushiylik dininin` muqaddes kitabi «Avesto» da aq moralliq
nizam qag`iydalar islep shig`ilg`anlig`i diqqatqa ilayiq. Onda insandi insan ta`repinen o`ltiriw g`ana
emes, ba`lki iyt, at siyaqli haywanlardi jansizlandiriw, terek ha`m o`simliklerdi biyjo`n nabit etiw qatan`
qadag`an etilgen, insan tek g`ana jaqsi niyet penen jasawin talap etedi.
Eger jaqsiliq ha`m jamanliq, miyirbanliq ha`m jawizliq, iqtiyar erkinligi siyaqli tu`sinikler
ha`zirgeshe o`zgermey qalg`anlig`in esapqa alsaq, ba`lki Sarterdin`-AQSh dag`i puxaralar urisi
da`wirinde ko`terilgen moralliq mashqalalar ha`zirde insaniyat aldinda turipti, bul tarawda jaqsilaniw
ju`z bermedi degen pikiri durisliqqa keledi. Biraqta bul tu`siniklerdin` atamalarinin` saqlanip qaliwi,
o`zgeriwi insannin` iskerligine baylanisli. Ma`selen namis tu`sinigin alayiq. A`yemgi qun aliw
da`wirlerinde de bar edi ha`m usi qun aliwdin` arqasinda belgili bir ma`nige iye bolar edi, yag`niy qun
aling`an jag`dayda g`ana ayaq asti etilgen namis tiklengen dep esaplanar edi. Tariyxta qun aliwdin`
ko`rinisleri ha`m formalari da o`zgerip bardi, al ha`zirgi ku`nde moral normalarinan shig`ip qaldi.
Demek, insaniyat tariyxinda moralliq rawajlaniw bolg`an ha`m dawam etip kelmekte.
Moral haqqinda so`z etkenimizde, a`lbette onin` qurami, onin` tiykarlari haqqinda toqtap o`tiliwi
kerek. Moral du`zilisi, a`dette u`sh tiykardan ibarat dep esaplanadi. Bular-moralliq an`law, moralliq
sezim, moralliq qatnasiqlar. Usi tiykarlardin` qaysisi en` tiykarg`isi degen sorawg`a ko`pshilik ha`r qiyli
juwuap beriwge ha`reket etedi. Biraqta biz usi u`sh tiykardin` bir birin toliqtiriwin biri-birisiz an`latila
almaytug`inin esapqa alsaq bulardin` ha`mmesi de a`hmiyetli ekenligin an`lawimizg`a boladi. Batistag`i
ayirim alimlar moraldi analizlegende ko`pshilik hallarda qanday da bir moralliq qarardin` a`melge asiwi
uzaq yaki qisqa waqit ishinde sol qarar aqibetleri haqqinda sanali juwmaq shig`ariwg`a, olardi
a`welden-aq an`lap jetiwge uriniw menen baylanisli boladi, yag`niy biz o`z ha`reketlerimizdi moralliq
an`law eleginen o`tkerip, iskerlik ko`rsetemiz. Biraqta sol sanali a`melge asirilg`an moralliq qarar
negizinde, moralliq sezim jatadi. Demek, moralliq sezim moralliq an`law ushin material waziypasin
o`teydi.
Ayirim halatlarda usi «material» -sezimnin` o`zi moralliq an`lawdi shetlep o`tip, qatnasiq
formasinda ko`rinedi. Bug`an insannin` to`mendegi ha`lati misal bola aladi. Ma`selen joqari tezlikte
kiyatirg`an avtomobil aldinan jol ortasina, topti quwip ju`rgen bala shig`ip qaldi. Aydawshi tormozi
basiw menen birge mashinani keskin jol shetine buradi. Bala aman qaladi, aydawshi jaraqatlanadi,
mashina pashaq boladi. Bul halatta aydawshinin` balag`a degen mehri, ashiniw sezimi, insan balasin ulli
qadriyat sipatanda seziniwi u`lken rol` oynaydi. Aydawshi o`z ha`reketin «aqilana» basqariwg`a, «jeti
o`lshep bir kes» degen qag`iydag`a a`mel qilip emes, al sekundlar ishinde a`melge asiradi. Bunday
an`law emes, sana emes, intuitsiyaliq sezim ha`mme na`rseni sheship beredi.
Dostları ilə paylaş: |