82
Kosmik nəqliyyat sistemi
Speys şattl
Speys şattl (ingiliscə -
Space shuttle -kosmik ma -
sura) Amerikanın çoxdəfə -
lik kosmik nəq
liyyat gə-
mi sidir.
Speys şattl insan -
ları və yü kü yaxın Yerətra fı
orbitlərə qaldırmaq və geri
qaytarmaq üçün nəzə rdə
tu tu l muş dur. Ameri ka nın
Şat t lar don an ması Mi l li
Aero nav tika və kosmik fəza -
nın təd qiqi idarəsi (NA SA)
tərəfin dən yara dıl mış və
istis mar edil mişdir.
Şattl ay -
rılan mühərrikin kömə yi lə
kosmosa bura xılır, kosmik
gəmi
kimi orbit də dövr
edərək təy ya rə kimi Yerə
qayıdırdı.
Şattl Kolum bi ya
istis mar da olan ilk çox də -
fəlik orbital aparat olmuşdur. Onu 1979-cu ildə ha zır lamışlar.
Kolumbiya 1792-ci ildə Britaniya
Kolum bi yasının dərin sularını (ha zırda Amerikanın Vaşinqton və Oreqon ştatları) tədqiq edən ka pitan
Robert Qrey in yelkənli gəmisinin adı ilə adlandırılmışdır.
Şattl Kolumbiya 2003-cü ildə Yerə enəndə atmosferə daxil olarkən məhv olmuşdur.
İkinci kosmik masura
Çelencer 1982-ci ildə yaradılmışdır. Ona 1870-ci illərdə okeanı tədqiq edən
dəniz gəmisinin adı verilmişdir.
Çelencer 1986-cı ildə 3-cü dəfə kosmosa buraxılarkən yanmışdı.
Üçüncü
Şattl -
Diskaveri 1982-ci ildə hazırlanmışdır. Ona 1770-ci illərdə Havay adalarını kəşf
edən Britaniya kapitanı
Ceyms Kukun idarə etdiyi, Alyaskanın və Şimal-Qərbi Kanadanın sahillərini
tədqiq edən iki gəmidən birinin adı verilmişdir. Özünün sonuncu, 39-cu uçuşunu 2011-ci ildə uğurla
başa vurmuşdur.
Dördüncü
Şattl -
Atlantis 1985-ci ildə işə salınmışdır.
Beşinci
Şattl –
İndevor məhv olmuş
Çelencer-in əvəzində qurulmuş və 1991-ci ildə istismara
verilmişdir.
İndevor-a da Ceyms Kukun gəmilərindən birinin adı verilmişdir.
Kolumbiya-dan əvvəl
Enterprayz adlı bir şattl da qurulmuşdur ki, ondan 1970-ci ilin sonlarında
yalnız Yerəenmənin metodlarını işləmək üçün test aparatı kimi istifadə olunurdu və o, kosmosa uç-
murdu.
Şattl üç əsas komponentdən ibarət idi. Yerətrafı orbitə çıxarılan
və demək olar ki, kosmik gəmi olan
orbital aparat (orbiter); əsas mühərriklər üçün böyük xarici yanacaq çəni; aparat uçuşa buraxıldıqdan
sonra iki dəqiqə ərzində işləyən iki bərkyanacaqlı raket sürətləndiricisi. Kosmosa çıxdıqdan sonra or-
biter müstəqil şəkildə Yerə qayıdır və təyyarə kimi uçuş-eniş sahəsinə düşürdü. Bərkyanacaqlı
sürətləndiricilər paraşütlə suyun səthinə qaytarılır və təkrar istifadə olunurdu. Xarici yanacaq çəni
atmosferdə yanırdı.
Şattlın ən kiçik heyəti iki astronavtdan – komandirdən və təyyarəçidən ibarət idi.
Adətən heyətə beşdən yeddiyə qədər astronavt daxil olur.
http://en.wikipedia.org/wiki/Space_Shuttle
Yedəyində Habbl teleskopu olan Speys şattl startda.
83
Şattllar çoxlu funksiyanı yerinə yetirir. Belə ki, 1990-cı ildə
Diskaveri ilə məşhur
Habbl teleskopu
orbitə çatdırılmışdır.
Kolumbiya, Diskaveri, İndevor və Atlantis şattlları ilə
Habbl teleskopuna xidmət
etmək üçün dörd ekspedisiya göndərilmişdir.
Şattlın Habbl-a sonuncu ekspedisiyası 2009-cu ilin
mayında olmuşdur. 1989-cu ildə
Atlantis STS 30 şattlının
köməyi ilə Magellan Venerasını
xəritələşdirmək üçün kosmosa radiolokasiya peyki çıxarılmışdır.
Ümumiyyətlə, 2011-ci il iyunun əvvəlinə kimi şattllar 134 uçuş yerinə yetirmişdir:
Dis ka veri – 39,
Atlantis – 32,
Kolumbiya
− 28,
İndevor – 25,
Çellencer – 10.
Atlantis aparatı iyulun 8-də saysız-hesabsız turist -
lərin gözu qarşısında (33-cü) uçuşunu yerinə yetirdi və
ABŞ-in çoxdəfəlik kosmik gəmilər proqramında bu, son
nöqtə oldu. Tarixdə axırıncı uçuşunu etmiş
Şattl 2011-ci
il iyulun 21-də Floridanın Merritt adasındakı Con
Kennedi adına kosmodromda yerə endi. İndi o, Kennedi
kosmik mərkəzinin nadir eksponatlarından birinə çev -
riləcəkdir.
Atlantis-in sonuncu uçuşu nəzərə alın madan
NASA-nın hesablamasına görə,
Şattl gə
mi lə rinin uçuş -
lari 209 milyard dollara başa gəl mişdir. Texnoloji cə -
hətcə inkişaf etmiş bir çox ölkələr, o cümlədən Avropa
Birliyi ölkələri (əvvəllər Fransa, AFR, Böyük Britaniya),
habelə Rusiya, Yaponiya, Çin, Hindistan özlərinin çox -
say lı tətbiq üçün yarayan kosmik sistemlərini yaratmaq
isti qamətində çoxlu tədqiqat aparmış və indi də apar -
maqdadır.
Şattl uçuşda. Yuxarıda: orbital aparat (orbiter); aşağıda: əsas mühərriklər üçün böyük xarici çəni olan və bərk yanacaqla işləyən
raket sürətləndiricisi. İkinci belə raket sürətləndiricisi böyük çənin arxasında simmetrik olaraq yerləşmişdir.
Atlantis-ın heyəti –
şattlların sonuncu uçuşu. Soldan sağa:
mütəxəssislər Reks Uolhaym
və Sendi Maqnus, təyyarəçi Duq Harli və gəminin komandiri Kris Fergüsson.
Fırlanma hərəkəti
Təbiətdə bütün hərəkətlər əsasən əyrixətli trayektoriya üzrə baş verir. Cismin əyrixətli trayektoriya üzrə
hərəkət etməsinə səbəb ona hərəkətin istiqaməti ilə bucaq əmələ gətirən qüvvələrin təsir etməsidir. İxtiyarı
əyrixətli hərəkətə diqqət yetirsək, onun bir neçə düzxətli və müxtəlif radiuslu dairəvi hərəkətlərin cəmindən
ibarət olduğunu görərik. Düzxətli hərəkətdə olduğu kimi, əyrixətli hərəkət də bərabərsürətli və dəyişənsürətli
ola bilər. Lakin bu halda bərabərsürətli hərəkət dedikdə sürətin ədədi qiymətinin sabit qalması
nəzərdə tutu-
lur. Sürətin istiqaməti isə aramsız olaraq dəyişərək təcil yaradır. Ona görə də ixtiyari əyrixətli hərəkət təcilli
hərəkətdir.
Vahid zamanda dönmə bucağının qiyməti ilə ölçülən kəmiyyət
bucaq sürəti adlanır. Yəni:
ω = dönmə bucağı /zaman = φ / t
Bucaq sürəti radian/s vahidi ilə ölçülür. Radian latınca
radiusdan (təkərin dəndəsi) əmələ
gəlir.
Radian - uzunluğu radiusa bərabər olan çevrə qövsünün bucaq ölçüsüdür. Tam çevrə qövsü 2π radiana
bərabərdir . Əyrixətli hərəkətdə trayektoriyanın verilmiş nöqtəsindəki xətti sürət vektoru həmin nöqtədə əyrinin
toxunanı üzərində olub hərəkət istiqamətində yönəlir. Əyrixətli hərəkətin bucaq sürəti də vektor kəmiyyətdir.
O yalnız fırlanma oxu boyunca yönəlmiş, müsbət və mənfi olmaqla iki istiqamətə malik ola bilər. Müsbət
olaraq elə istiqamət qəbul edilmişdir ki, vektorun ucundan baxdıqda fırlanmanın
saat əqrəbinin əksinə baş
verdiyi görünsün, əks halda isə bucaq sürəti vektoru mənfi qəbul edilir.
Əyrixətli hərəkətdə sürətin dəyişməsi iki növ təcillə ifadə oluna bilər. Bunlardan biri vahid zamanda bucaq
sürətinin dəyişməsi ilə təyin olunan
bucaq təcilidir. Bucaq təcili vektoru da bucaq sürəti vektoru kimi fırlanma
oxu üzərində yerləşmiş ikiistiqamətli vektordur. Təcilin digər növü isə xətti sürətin dəyişməsini göstərən
xətti
təcildir. Məlumdur ki, cismin əyrixətli hərəkəti zamanı xətti
sürətin həm ədədi qiyməti, həm də istiqaməti
Əyrixətli hərəkət
Yol quruluşu nümunəsi.
II
84