Fonetika “Ilm – qaytarish va takrorlash mevasidir”

OHANG VA UNING NUTQDAGI AHAMIYATI 
Og‗zaki nutq oqimi bo‗linuvchanlik xususiyatiga ega bo‗lgan tovushlar ketma-
ketligidan iborat. Bunday bo‗linuvchanlik xususiyatiga ega bo‗lgan tovushlar qatori 
segment birliklar
hisoblanadi. 
Eslatma! 
Nutqimizda segment birliklardan tashqari ustsegment birliklar ham mavjud. 
Ular quyidagilar: 
Urg’u, to’xtam (pauza), nutqning emotsional bo’yoqlari(darak, so’roq, 
buyruq, his-hayajon). 
Eslatma! 
Sigment birlik va ustsegment birliklar nutqimizni ta‟sirchanligini ta‟minlaydi. 
URG‟U VA UNING TURLARI 
So‘z bo‘g‘inlaridan birining, gapda esa so‘zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq 
talaffuz etilishi 
urg‟u
deyiladi. 
Eslatma! Urg’u ikkiga bo’linadi: 
1)
 
So’z urg’usi
 (
fonetikda o‟rganilad);
 
2)
 
Gap urg’usi
 (
ma‟no urg‟usi, frazaviy urg‟u, mantiqiy urg‟u, logic urg‟u. /sintaksisda o‟r.
) 
So’z urg’usi – 
so‘zdagi bo‘g‘inlardan birining boshqalaridan kuchliroq talaffuz qilinishi 
so’z 
urg’usi 
deyiladi. 
Masalan, a`kademik Rustamov – akade`mik litsey. 

---

11 
 
Eslatma! 
Turkiy tilda jumladan, o‗zbek tilida urg‗u o‗rniga ko‗ra ko‗chib yuruvchi urg‗u 
sanaladi. Ya‘ni bunday so‘zlarda urg‘u so‘z oxiriga tushadi, so‘zga qo‘shimcha qo‘shilishi 
bilan urg‘u ham ko‘chib boraveradi. Masalan:
o‗ri`k – o‗rikzo`r — o‗rikzorla`r — o‗rikzorlarga`. 
Eslatma! 
O‗zbek tiliga arab, fors-tojik, rus va boshqa yevropa tillaridan o‗zlashgan so‗zlarda 
urg‗u barqaror o‗ringa ega. Bu urg‗uning o‗sha tillardagi ahamiyati bilan bog‗liqdir. 
Masalan: Tadbir, ma‘lum, bahor, respublika, tijorat, reklama, monitoring. 
(
bu kabi so‟zlarga 
qo‟shimcha qo‟shila ham urg‟u ko‟chmaydi
)
Eslatma! 
Urg‗u ba‘zi so‘zlarda ma‘no farqlash uchun ham xizmat qiladi. 
Bog‗lar (
fe‟l
) — bog‗lar
(ot) 
Hozir 
(ravish)
— hozir(
sifat
) 
Yangi (
ravish)
— yangi(
sifat
) 
Ètik (
sifat)
— etik(
ot
) 
akademik(
sifat)
— akademik
(ot)
Eslatma! 
Urg‘u oxirgi bo‘g‘inga tushmaydigan so‘zlar ham mavjud. Masalan: 
ammo, 
lekin, zero, zeroki, hamma, barcha, bari, ba‟zi, balki, albatta, afsuski, darvoqe, darhaqiqat, 
hozir, aslo, doim, doimo, hamisha, xuddi, zo‟rg‟a, qanday
va hokazo. Bularda ham 
qo‘shimcha qo‘shilsa ham urg‘u ko‘chmaydi. 
Eslatma! 
Urg‟u, asosan, so‟zning oxirgi bo‟g‟iniga tushadi va so‟zni gap tarkibida boshqa 
so‟zdan farqlash hamda so‟zning fonetik tarkibini uyushtirish vazifasini bajaradi.