Fonetika “Ilm – qaytarish va takrorlash mevasidir”

3)
 
Shakliy yozuv – 
Bu yozuv qoidasiga ko‘ra boshqa tillardan kirgan so‘zlar o‘sha tillarda 
qanday yozilsa, bizda ham xuddi shunday yoziladi. 
 
direktir 
emas
, direktor; traktir 
emas,
traktor. Shuningdek,
 ilm, sinf, aql, nutq, shart, 
qarz,
kabi so‘zlar shakily yozuv qoidasi bo‘yicha yoziladi.
 
4)
 
Tarixiy-an‟anaviy yozuv – 
Bu yozuv qoidasiga ko‘ra, so‘zlar tarixan qanday yozilgan 
bo‘lsa, bugungi kunda ham shunday yoziladi. 
 
Masalan: Germaniya-Olmoniya, Yevropa-Ovro‘pa. 
Eslatma!
Ba‘zi so‘zlarning bir necha xil ko‘rinishda yozilishi ham shu yozuvga asoslanadi.
 
Kaptar-kabutar, badtar-battar, masjid-machit, obro‟-obro‟y, gado-gadoy, o‟ltirish-
o‟tirish, podsho-podshoh, gazmol-gazlama, shosupa-shohsupa, odob-adab, berk-bekik, 
hayqirish-ayqirish, ajdar-ajdaho-ajdarho. 
5)
 
Farqlash yozuv tamoyili – 
Bu tamoyil so‘z ma‘nolarining tutuq belgisi va urg‘u 
yordamida farqlanishini tushuntiradi: sava – sa‘va, san‘at – sanat, hozir – hozir.
 
 
ORFOEPIYA 
Orfoepiya – 
yunoncha ―orfo‖- to‘g‘ri, ―epos‖- so‘zlamoq, nutq so‘zlaridan olingan bo‘lib, 
to‟g‟ri talaffuz me‟yorlarini o‟rganuvchi tilshunoslik bo‟limidir. 
Orfoepiya qoidalari: 
1. So‘zlarning birinchi bo‘g‘inida 
r, l
undoshlaridan oldin kelgan 
i 
unlisi bilinear-bilinmas 
talaffuz qilinsa ham, yozuvda yoziladi.
Bilan, biroq, sira… 
2. So‘zlarning birinchi bo‘g‘inidagi 
u 
unlisi ta‘sirida ikkinchi bo‘g‘indagi 
i
unlisi ham 
u 
tarzida aytilsa ham, yozilmaydi.
Muhim (muhum emas), muhit, muqim, mumkin 
Eslatma! 
Ba‘zi so‘zlarning 
i 
ham, 
u 
ham yoziladigan ko‘rinishlari mavjud bo‘lib, ular 
o‘zaro paronim hisoblanadi. Farqlash lozim.
Urish(fe‟l) – urush(ot; yurish(fe‟l) – yurush(ot), yumish(fe‟l) – yumush(ot), qurit(fe‟l)
 - 
qurut(ot), yuvindi(fe‟l) – yuvundi(ot), kuyindi(fe‟l) – kuyundi(ot), unim – unum. 
3. Qator kelgan unlilar chetdan kirgan bo‘lsa, o‘zbek tilida ikki xil talaffuz qilinadi: 
I. Bir cho‘ziq unliga aylanadi: 
Muallim – [malim], saodat – [sodat], muovin – [movin]. 
II. Qator unlilar orasiga talaffuzda tovush orttiramiz: 
soat – [sohat(farg‟ona)], sog‟at(Tosh), 
said – [sayid]. 

---

26 
4. 
O‟ 
unlisi 
ko‟l, cho‟l, jo‟ra, o‟s, mo‟tabar 
so‘zlarida torroq talaffuz qilinadi. 
Bo‟ri, qo‟ri, 
xo‟roz, ro‟mol 
so‘zlarida esa kengroq talaffuz etiladi.
5. 
E 
harfi 
kecha, ne‟mat, ekran, ne‟mat 
kabi so‘zlarda to‘liq talaffuz qilinadi.
Okean, 
telefon, teatr, material 
so‘zlarida esa 
i 
ga monand talaffuz qilinadi.
6. 
b,d,z 
undoshlari talaffuzda 
p, t, s
aytilsa ham, yozuvda 
b, d, z yoziladi. Aytipti emas, 
aytibdi, 
istirob emas, 
iztirob… 
7. 
 N 
undoshi 
m, b 
undoshidan oldin kelganda 
m 
aytiladi, lekin yozilmaydi. 
Shanba – [shamba], aylanma – [aylamma]…